W 1946 roku w Cieszynie kilkanaście osób zostało skazanych na karę śmierci za działalność lub współpracę z polskim podziemiem niepodległościowym. Zeznania często wymuszano torturami. W jednym przypadku sąd wyższej instancji uchylił wyrok śmierci, a mimo to i tak przeprowadzono egzekucję. Kim były ofiary i kim byli kaci?
Ofiary
Pierwszy proces pokazowy w cieszyńskim ratuszu odbył się 15 czerwca 1946 roku. Na ławie oskarżonych znalazło się 26 członków niepodległościowej Narodowej Organizacji Wojskowej. Zapadło 7 wyroków śmierci, z czego 6 wykonano. 2 sierpnia 1946 roku w cieszyńskim więzieniu zostali rozstrzelani: Karol Bączek, ps. „Karlik” (ur. 1920), Edward Bąk ps. „Strzemię” (ur. 1918), Jan Dziedzic ps. „Mściciel” (ur. 1907), Władysław Greń ps. „Sówka” (ur. 1921), Emil Michnik (ur. 1919) i Stefan Wójcik (ur. 1922).
4 lipca 1946 roku na karę śmierci został skazany inny członek NOW, Antoni Zontek (ur. 1919). Został rozstrzelany 19 września 1946 roku w Katowicach.
17 sierpnia 1946 roku w Cieszynie odbył się proces członków oddziału Armii Krajowej „Wędrowiec”. Na karę śmierci zostali skazani: Bernard Brandys (ur. 1900), Paweł Heczko ps. „Edek” (ur. 1906), Robert Kołodziej ps. „Ojciec” (ur. 1902) i jego syn Zygfryd ps. „Jastrząb” (ur. 1928), Emil Ruśniok ps. „Gustlik” (ur. 1911), Bolesław Sobocik (ur. 1910) i Eryk Szmajduch ps. „Tarzan” (ur. 1914). Zostali rozstrzelani 29 sierpnia 1946 roku w Katowicach. Brandys i Sobocik pomagali członkom podziemia niepodległościowego, ale najprawdopodobniej sami nie byli zaangażowani w jego działalność.
24 października 1946 r. w Cieszynie zostali skazani na karę śmierci dwaj członkowie NOW: Józef Gabzdyl ps. „Czarny” (ur. 1924) i Teofil Młotek ps. „Sowa” (ur. 1914) oraz Anna Krużołek (ur. 1901). Tą ostatnią oskarżono o ukrywanie w mieszkaniu na Dolnym Borze koło Skoczowa dwóch członków NOW. Był to czyn zagrożony karą do 5 lat pozbawienia wolności, ale sąd zmienił kwalifikację czynu. 6 grudnia Najwyższy Sąd Wojskowy uchylił wyrok skazujący Krużołkównę i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Mimo to, 31 grudnia 1946 roku w Cieszynie została rozstrzelana
z oczywistym pogwałceniem przepisu art. 171 § 2 KWPK.
Sędziowie
Najwięcej wyroków śmierci w cieszyńskich procesach wydał Julian Giemborek, szef Wojskowego Sądu Rejonowego w Katowicach, radziecki oficer, który nawet nie mówił po polsku. Dopiero w 1954 roku przyjął polskie obywatelstwo.
Jako sędziowie orzekali też Mieczysław Janicki, Wiktor Adamski (Altschüler) i Aleksander Warecki. Występujący w roli asesora Edmund Ronowicz nie miał wykształcenia prawniczego. Ławnikami byli Bogusław Berezowski, Zdzisław Jankowski i Antoni Wójcik.
Cieszyńscy ubecy
Dziesięć spośród osiemnastu aktów oskarżenia sporządził Grzegorz Kudyniuk, starszy śledczy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa w Cieszynie. Oprócz niego w sprawach osiemnastu osób skazanych na karę śmierci uczestniczyli następujący ubecy z Cieszyna: Władysław Chudera (Hudera), Antoni Grela, Stanisław Kamiński, Henryk Kozioł, Leon Midro, Adam Pilarek, Stefan Mogiła, Bronisław Piechocki, Józef Popenda, Stanisław Sieniawski, Jan Stefański, Czesław Tomalak (Tamalak) i Jan Zieliński. Szefami cieszyńskiej bezpieki w tym czasie byli Karol Świderski (od stycznia do lipca 1946) i Leon Wajntraub-Winiawski (od lipca 1946 do marca 1949).
Powstanie film o ks. Rudolfie Marszałku
Przygotowywana realizacji filmu ma za zadanie pokazać prawdopodobną scenę odprawionej Mszy św. w lesie na terenie Śląska Cieszyńskiego, właśnie przez ks. Marszałka ps. „Opoka”.
71 lat temu rozstrzelany został ks. mjr Rudolf Marszałek, kapelan Armii Krajowej na Podbeskidziu, a od lata 1945 r. duszpasterz VII okręgu śląskiego NSZ. Ubowcy zatrzymali go pod koniec 1946 r. Sąd wymierzył mu karę śmierci. Wyrok został wykonany przez sierż. Piotra Śmietańskiego 10 marca 1948 r. o godz. 21.55. Prokurator, lekarz i kapelan więzienny nie byli obecni.
Jeden z pomysłodawców tej produkcji od lat prowadzi badania służące upamiętnieniu ofiar pochodzących z terenów Śląska Cieszyńskiego, skazanych przez władze komunistyczne. Podstawową intencją jest odkłamanie komunistycznej propagandy, w ramach której uczestników Zbrojnego Ruchu Niepodległościowego określano obelżywie jako „bandytów”. To chęć ukazania prawdziwego oblicza śledztw prowadzonych w strukturach aparatu władzy komunistycznej (PPR, NKWD, UB, MO), która dążyła do eliminacji obywateli nieprzychylnie nastawionych wobec reżimu.
W związku z tym kierujemy do mieszkańców Śląska Cieszyńskiego apel o pomoc w znalezieniu informacji na temat:
– prokuratorskich aktów oskarżenia, składów sędzio-
wskich, wyroków sądowych, obwieszczeń, jak też materiałów obrazowych skazanych i ich katów
Może gdzieś zachowały się również ich listy pożegnalne.
– materiałów dowodowych dotyczących następujących procesów: 14 wyroków śmierci zapadłych w Bytomiu 10.45 r.(połowę z nich wykonano w Cieszynie), 3 wyroki śmierci zarządzone w Pszczynie (wykonane w Cieszynie). W tym przypadku wiadomo, że nie pozwolono zabrać i pochować ciał rodzinom. To miała być „nauczka” dla żołnierzy NSZ, AK, ich przyjaciół i rodzin. Zamordowani zostali wrzuceni do dołu pod murem cmentarza jednak do dzisiaj nie jest znane dokładne miejsce.
Wszelkie informacje prosimy kierować na adres:
redakcja@tramwajcieszynski.pl
Urszula Markowska
Opracowano na podstawie: Robert Danel, Mord w majestacie prawa, „Głos Ziemi Cieszyńskiej”, nr 9 z 28 II 2003; Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Katowicach 1946-1955, opr. Tomasz Kurpierz, Katowice 2004; Robert Danel, Ubecki triumf, „Kalendarz Cieszyński 2008”, Cieszyn 2007; Krzysztof Nowak, Życie polityczne i społeczne w latach 1945-1989, [w:] Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, t. 3, red. Idzi Panic, Cieszyn 2010.
