22 grudnia 2020 roku w wieku dziewięćdziesięciu lat zmarł w Bratysławie Roman Berger. Był wybitnym kompozytorem o międzynarodowej renomie, pianistą i teoretykiem muzyki, wybitnym humanistą, artystą polskim i słowackim zarazem, ściśle związanym z Zaolziem, Śląskiem i Akademią Muzyczną w Katowicach. To jeden z tych twórców, którzy wywodzili się ze Śląska Cieszyńskiego, a są tutaj, w swojej domowinie, bardzo słabo znani.
Urodził się 9 sierpnia 1930 w Czeskim Cieszynie. Od 1949 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach teorię muzyki u Jana Gawlasa (kompozytora, który urodził się w Żukowie pod Cieszynem) i grę na fortepianie w klasie Marty Gabryś-Furmanik. W 1952 roku, w okresie najgorszych represji stalinowskich, został przez władze czechosłowackie wypędzony wraz z rodziną z Czeskiego Cieszyna do Bratysławy. Kontynuował tam naukę w Vysokej Škole Muzickich Umeni, studiując grę na fortepianie i kompozycję. Od 1956 do 1966 r. pracował jako wykładowca gry na fortepianie w Bratysławskim Konserwatorium. W latach 1959-1969 komponował muzykę do wielu filmów krótkometrażowych, m. in. Poznačení tmou (reż. Štefan Uher, 1959), Tokajík (reż. Vlado Kubenko, 1962), Kam nechodil inšpektor (reż. Ladislav Kudelka, 1964), Analógie (reż. Dušan Hanák, 1965) czy Čierna a červená (reż. Ladislav Kudelka, 1967) w ramach współpracy ze Studiem Filmów Dokumentalnych w Bratysławie. W 1967 r. związał się zawodowo ze Słowacką Telewizją w Bratysławie. W latach 1965-71 wykładał muzykę współczesną, propedeutykę kompozycji i muzykę elektroniczną na Wydziale Teorii na VŠMU. W latach 1980 – 91 pracował w Instytucie Historii Sztuki Słowackiej Akademii Nauk. Od 1984 prowadził tam wspólnie z matematykiem Beloslavem Riečanem nieoficjalne seminaria na temat zastosowania matematyki w muzyce pt. Muzyka i matematyka. Od 1989 był również członkiem zespołu do wypracowania nowych koncepcji edukacji artystycznej przy Ministerstwie Edukacji oraz członkiem Komitetu Doradczego Ministra Kultury (do marca 1991).
Roman Berger działał w Związku Kompozytorów Słowackich. Od 1966 pełnił funkcję sekretarza. Został jednak wykluczony ze stowarzyszenia w 1968 r. za udział w „Praskiej Wiośnie”. Członkostwo przywrócono mu dopiero w 1977 r., ale po 12 latach – w 1989 – Berger sam się go zrzekł. Nie przerwał związków z Polską i polskim środowiskiem muzycznym. Od 1996 roku był członkiem Krakowskiego Oddziału Związku Kompozytorów Polskich. Należał do Amnesty International. Na zaproszenie Witolda Lutosławskiego został jurorem Międzynarodowego Konkursu Kompozytorskiego im. W. Lutosławskiego (1990, 1992, 1995, 1998). Brał również udział w obradach jury podczas Międzynarodowego Konkursu im. H. Wieniawskiego w 1990 roku. Zorganizował Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej Melos-Ethos, który po raz pierwszy odbył się w Bratysławie w 1991 roku.
W 1995 roku, z inicjatywy Jerzego Stankiewicza, zorganizowano po raz pierwszy w Polsce koncert poświęcony w całości twórczości Bergera podczas VII Międzynarodowych Dni Muzyki Kompozytorów Krakowskich. Utwory Bergera były również grane w Filharmonii Krakowskiej, Filharmonii Narodowej w Warszawie, podczas IV Forum im. Witolda Lutosławskiego, Warszawskiej Jesieni (m.in. 1998, 1989, 1996, 2002 – koncert poświęcony wyłącznie jego twórczości, 2011) oraz przez Narodową Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia.
Roman Berger był również filozofem muzyki. Napisał kilkaset tekstów teoretycznych, esejów filozoficznych i innych prac publicystycznych. Część z nich ukazała się w książkach: „Hudba a pravda” (European Culture Club, Fundacja „Pro Slovakia”, Bratislava 1997), „Dráma hudby. Prolegomena k politickej muzikológii” (Hudobné centrum, Bratislava 2000), Zasada twórczości (2006). W 2011 roku został wydany zbiór jego pism z lat 1969-2009 pod tytułem „Cesta s hudbou. Od Palacha po Obamu – a po Štefánika”. Berger stawiał dramatyczne pytania o znaczenie kultury, zwłaszcza muzyki, w godziwym życiu człowieka, w obecnej sytuacji cywilizacyjnej, muzyki jako wartości głęboko humanistycznej. „Dzisiaj mamy wolność, której tak kiedyś chcieliśmy, ale ona zaszła tak daleko, że nie ma znaczenia, co kto myśli, a nawet czy w ogóle myśli. Walka o kulturę ducha i rozumu jest walką o przetrwanie”. Tytuły tekstów zamieszczonych w Drámie hudby mówią same za siebie, oto niektóre z nich: „Muzyka a totalitaryzm”, „Chrześcijaństwo
i nacjonalizm”, „Głębia – utracony wymiar?”, „Zmiana perspektywy”, „Gra w demokrację”, „Struktura i znaczenie dziedzictwa”, „Problem tożsamości”.
Za swoją twórczość kompozytorską otrzymał wiele nagród i wyróżnień, m.in. w 1967 – Nagrodę Krytyków Czechosłowackich za Transformacje na wielką orkiestrę (1964-65) oraz nagrodę Słowackiego Funduszu Muzycznego im. Jána Levoslava Belli, w 1974 – honorowe wyróżnienie na Konkursie Muzyki Elektroakustycznej w Bourges za Epitafium dla Mikołaja Kopernika na taśmę (1972 -73), w 1980 – I nagrodę na Konkursie o Nagrodę Miasta Pieštany za De profundis na bas, fortepian, wiolonczelę i media elektroniczne (1980), a w 1990 – wyróżnienie czeskiej i słowackiej krytyki za Adagio II „Pokuta” na skrzypce i fortepian (1988-89). W 1988 Uniwersytet w Wiedniu przyznał Romanowi Bergerowi Nagrodę im. Herdera za całokształt twórczości kompozytorskiej i teoretycznej. W 1989 przyznano mu nagrodę Związku Kompozytorów Słowackich za Exodus. Artysta jednakże nagrody tej nie przyjął. W 1997 otrzymał nagrodę Słowackiego Stowarzyszenia Krytyków. W 1999 Walny Zjazd Związku Kompozytorów Polskich nadał mu godność członka honorowego. W roku 2002 otrzymał Grand Prix Słowackiego Związku Ochrony Autorów. W 2006 roku został odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony kulturze – Gloria Artis”. W 2007 roku otrzymał doroczną Nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2012 roku Związek Kompozytorów Polskich przyznał mu swą doroczną nagrodę w uznaniu dla wybitnej twórczości kompozytorskiej oraz inspirujących prac z dziedziny filozofii i teorii muzyki.
(na podstawie biogramu z Polskiego Centrum Informacji Muzycznej opracował ZM)
