Przydrożne krzyże, kapliczki, figurki spotykane na skrzyżowaniach dróg, rynkach i placach miejskich – wydaje nam się, że skoro są tak popularne, to były od zawsze. Geneza tych obiektów sakralnych nie jest jednak tak oczywista, jakby się mogło wydawać. Wprawdzie potrzebę sakralizacji najbliższej przestrzeni ludzie odczuwali już w czasach przedchrześcijańskich (np. zarówno w kulturze grecko-rzymskiej jak i słowiańskiej stawiano niewielkie budowle kultowe przypominające dzisiejsze kapliczki), jednak wiele wskazuje na to, że dużą liczebność tego typu obiektów w dzisiejszym krajobrazie Europy i Polski zawdzięczamy Karolowi Boromeuszowi.
Ten szesnastowieczny arcybiskup Mediolanu zasłynął między innymi z procesji ulicami miasta podczas epidemii dżumy (według innych przekazów ospy), podczas których idąc boso z powrozem na szyi niósł wielki krzyż. Wkrótce przy głównych skrzyżowaniach Mediolanu na wysokich kolumnach umieszczono krzyże na stałe, tak aby nie tylko odprawiać przy nich msze, ale by mogły być stale widoczne z okien i nieść pocieszenie mieszkańcom, którzy nie mogli wychodzić z domu. Kiedy w 1577 roku epidemia ustąpiła, krzyże pozostały. Pomysł umieszczania krzyży na kolumnach podchwyciły inne miasta europejskie, a ponieważ były to czasy kontrreformacji stopniowo pojawiały się na nich figury Matki Bożej i świętych, co było niejako symbolicznym oznaczeniem terenu jako należącego do katolików. Śladem dużych miast szły mniejsze miasteczka i wioski, a popularność tego typu obiektów utrwaliła się w kolejnych wiekach. Kapliczki i figurki były odzwierciedleniem lokalnej duchowości, często także wyrazem wdzięczności za jakieś dobre zdarzenie w życiu fundatora lub za uniknięcie nieszczęścia, ale miały również cel praktyczny: przypominać na każdym kroku o wierze przodków i bardziej przywiązywać miejscową ludność do Kościoła katolickiego.
Częstym przedstawieniem w małej architekturze sakralnej krajobrazu Śląska Cieszyńskiego jest Jan Nepomucen. Tylko w powiecie cieszyńskim można naliczyć ponad 50 figurek i innych wizerunków tego świętego. Nepomucen jest patronem mostów i przepraw, wszystkich tych, którzy mieszkają i pracują nad wodą (np. rybaków, flisaków, budowniczych mostów, młynarzy), chroni przed powodzią oraz przed utonięciem, a także patronuje zawodom wymagającym zachowania tajemnicy.
Jan Nepomucen (Jan Nepomucký) urodził się około 1350 roku w Pomuku, miejscowości wchodzącej w skład dóbr Zakonu Cystersów, leżącej 80 km na południe od Pragi. W 1369 roku Nepomucen został notariuszem na dworze praskiego arcybiskupa. Zawód ten wykonywał przez większość okresu aktywności zawodowej. Pracował w kancelarii Arcybiskupiej. Metropolicie praskiemu podlegało w tym okresie prawie 2000 parafii. W 1380 roku został wyświęcony na kapłana i do 1390 roku pełnił funkcję proboszcza kościoła św. Galla. W latach 1380–1387 studiował w Pradze i Padwie, gdzie uzyskał tytuł doktora teologii i prawa kanonicznego. Dzięki solidnemu wykształceniu mógł pełnić wysokie funkcje w praskiej hierarchii kościelnej. W latach 1389–1393 był wikariuszem generalnym. Zadania związane z tym stanowiskiem to zarządzanie majątkiem kościelnym, rozdzielanie beneficjów (dóbr ziemskich/dochodów w zamian za sprawowane obowiązki), rozstrzyganie sporów w obszarach prawa prywatnego. W tym czasie obowiązywały różne porządki prawne dla różnych osób zależnie od ich narodowości, zawodu, statusu. Właściwe przypisanie do konkretnych przypadków wymagało szerokiej i ugruntowanej wiedzy prawniczej, którą Jan Nepomucen mógł się wykazać. W 1393 roku rozgorzał spór pomiędzy arcybiskupem praskim Janem z Jensztajna a wrogim Kościołowi królem Wacławem IV Luksemburczykiem. Konflikt dotyczył utworzenia nowego biskupstwa w zachodnich Czechach, opartego materialnie o posiadłości benedyktynów. Głównym punktem spornym była sprawa obsadzenia stanowiska opata benedyktynów w Kladrubach, którym miał zostać poplecznik Wacława. Ostatecznie królewskie plany pokrzyżował arcybiskup. W odwecie król nakazał aresztowanie ważnych urzędników arcybiskupa, wśród nich Jana z Pomuka. Więźniów poddano brutalnym przesłuchaniom. Jan Nepomucen nie przeżył tortur, a jego martwe ciało (według innych przekazów jeszcze żył) wrzucono do Wełtawy. Było to 20 marca 1393 roku. Po jego śmierci wśród praskiej i czeskiej ludności spontanicznie zaczął szerzyć się kult Nepomucena, który w XVII wieku był już obecny w Europie, w tym – poprzez Śląsk – w Polsce.
Wśród czynników sprzyjających popularyzowaniu się kultu Jana Nepomucena można wymienić:
– przeniesienie zwłok do grobu w katedrze św. Wita, co chroniło pamięć o Janie Nepomucenie oraz wskazywało na jego świętość. Późniejsze opowieści o karach spotykających osoby przypadkowo lub celowo następujące na grób i konieczność ogrodzenia grobu potęgowały zainteresowanie osobą Jana Nepomucena;
– żywe przekazy wśród ludności dotyczące okoliczności śmierci – uwięzienie na rozkaz króla, tortury, wrzucenie ciała do rzeki i nadprzyrodzone zjawiska towarzyszące temu: pojawienie się w nurcie Wełtawy pięciu gwiazd, które wskazały lokalizację zwłok oraz wyschnięcie rzeki, które pozwoliło na jego łatwe wyciągnięcie w celu przeniesienia do grobowca;
– szerzenie – główna rola w tym Jezuitów – idei męczeństwa Jana Nepomucena w obronie tajemnicy spowiedzi. Pierwsze wskazania odnośnie takiej przyczyny śmierci pojawiły się około 60 lat po śmierci Jana Nepomucena. W 1450 roku Tomasz Ebendorfer z Haselbach (kronikarz, dyplomata cesarza Fryderyka III Habsburga, wykładowca Uniwersytetu Wiedeńskiego) podał w ,Kronice Królów Rzymskich, że Jan był spowiednikiem królowej Zofii. Wacław jakoby pragnął poznać szczegóły spowiedzi, lecz spowiednik odmówił, za co został ukarany śmiercią. Dla Jezuitów ważne przy tym było tak naprawdę stworzenie przeciwwagi dla popularności i szacunku jakim w Czechach darzony był mistrz Jan Hus;
– zaangażowanie Habsburgów w promowanie postaci Jana Nepomucena oraz ich działania na rzecz formalnego ustanowienia jego kultu przez Kościół katolicki. Wspólny patron miał być czynnikiem integrującym ludność na ziemiach należących do Habsburgów.
W 1729 roku papież Benedykt XIII ogłosił Nepomucena świętym. „Na długo przed kanonizacją, w 1683 roku, powstał pierwszy rzeźbiarski wizerunek Jana Nepomucena – barokowa figura świętego, wykonana z brązu i ustawiona na moście Karola w Pradze. To ona stała się wzorem inspirującym artystów z wielu krajów m.in. Polski, Węgier, Niemiec, Francji, Litwy – do których w dobie kontrreformacji dotarł kult św. Jana. Święty był symbolem wytrwałości i wierności religii, cech wysoce pożądanych w okresie reformacyjnego zagrożenia. Na praskiej postaci świętego wzorowali się rzeźbiarze doby baroku w całej Europie, a poprzez nich przyjęli ów wzorzec wiejscy twórcy.”1 Fundatorem pierwszego pomnika Jana Nepomucena był czeski baron Maciej z Wunschwitz w podziękowaniu za ocalenie od wyroku śmierci, który otrzymał za zabicie pawia w ogrodzie Luwru. Baron miał modlić się o łaskę właśnie do św. Nepomucena.
Także w Polsce Janowi Nepomucenowi stawiano rzeźby, kapliczki, malowano obrazy z jego wizerunkiem, dedykowano pieśni i modlitwy. Pieśń rozpoczynająca się od słów: „Witaj Janie z Bolesława,/Masz się stawić przed Wacława”, widnieje w Książce do nabożeństw dla wszystkich katolików (…), wydanej w Gnieźnie w 1864 roku, a inna – zaczynająca się słowami: „Święty Janie Nepomucki,/tyś jest patron sławy ludzkiej” – znalazła się w Zbiorze pieśni nabożnych katolickich, który ukazał się drukiem w Pelplinie w 1871 roku. Oskar Kolberg odnotował, że tę drugą pieśń śpiewano we wsiach przed figurami świętego.2 Popularność świętego na ziemiach polskich dodatkowo potwierdza jego obecność w przysłowiach ludowych, przykładowo: „Na Jana Nepomucena wiadoma już zboża cena; Stoi, jak święty Jan od Warty; Świynty Janie Niepomucki, pumóż chledać moji mycki, bo ty przeca, kaj je, wiysz – we dnie, w nocy tu stojisz”3.
Ludność, stawiając figurki, czasem dodawała do oficjalnych przekazów o świętym swoje lokalne opowieści. Przykładowo w Kończycach Wielkich figurka Jana Nepomucena, znajdująca się przy moście nad Piotrówką, jest datowana na XVIII wiek. Wiąże się z nią następująca legenda: z Frydka przywożono nową ambonę. Podczas przeprawy przez rzekę ambona i przewoźnicy zaczęli tonąć, jednak szczęśliwie ocaleli. Pojawiają się rozbieżne szczegóły, m.in. co do losów przewożonej ambony (zaginęła/ocalała) i sposobów ocalenia przewoźników. Wspólnym punktem opowieści jest szczęśliwy ratunek od utonięcia, co przypisano Janowi Nepomucenowi.
Figurki z przedstawieniami Jana Nepomucena mają pewne cechy wspólne. Atrybutami świętego są:
– aureola z pięcioma gwiazdami – jako wspomnienie cudownych zjawisk po utopieniu zwłok – pojawienia się w nurcie Wełtawy pięciu gwiazd, które wskazały lokalizację zwłok. Pięć gwiazd na aureoli nawiązuje również do pięcioliterowego łacińskiego słowa TACUI – zmilczałem, dotrzymałem tajemnicy oraz do pięciu ran Chrystusa;
– krucyfiks przyciskany do serca i gałązka palmowa – jako symbole męczeństwa;
– stuła – jako symbol spowiednika;
– strój duchownego – sutanna, komża, mantolet, czyli peleryna wyłożona futrem i wykończona pod szyją kołnierzykiem, na głowie biret;
– palec na ustach – jako symbol zachowania tajemnicy.
Dla wszystkich zainteresowanych warto dodać, że można zdobywać Międzynarodową Odznakę Turystyczną „Szlakami Świętego Jana Nepomucena”, ustanowioną przez Oddział PTTK „Ziemi Wałbrzyskiej”. Zdobywanie Odznaki polega na zwiedzaniu miejscowości i miejsc, gdzie znajdują się ogólnodostępne rzeźby, płaskorzeźby oraz obrazy św. Jana Nepomucena.
1) W. Kowalczuk, W. Pawlak, Jan Nepomucen święty przydrożny, Białystok-Łomża 2003-2004, s. 7.
2) Ibid. s. 2. Zob. też: O. Kolberg, Św. Jan Nepomucen, w: Mazowsze, cz. 4, Warszawa 1964, s. 131-132.
3) J. Drozdowska, Kapliczki św. Jana Nepomucena na terenie powiatu augustowskiego, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 12/2006, s. 148.
Bibliografia
1. J. Drozdowska, Kapliczki św. Jana Nepomucena na terenie powiatu augustowskiego, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 12/2006, s. 146-168. https://pcr.uwb.edu.pl/BKWP/files/BKWP_2006_12_013.pdf
2. J. Hochleitner, Św. Jan Nepomucen jako katolicki bohater kulturowy, Studia Ełckie 11/2009, s. 123 – 136. https://bazhum.muzhp.pl/media//files/Studia_Elckie/Studia_Elckie-r2009-t11/Studia_Elckie-r2009-t11-s123-136/Studia_Elckie-r2009-t11-s123-136.pdf
3. W. Kowalczuk, W. Pawlak, Jan Nepomucen święty przydrożny, Białystok-Łomża 2003-2004.
4. jaktrafic.org
5. nepomuki.pl/nepomuk
