Początki zorganizowanej turystyki górskiej na Śląsku Cieszyńskim

 

Do XIX wieku wycieczki górskie w celach turystycznych ograniczone były do małego kręgu osób: arystokracji, artystów i niespokojnych duchów, sporadycznie wycieczek szkolnych ze szkół z miejscowości podgórskich lub uczestników wydarzeń o charakterze religijnym organizowanych w górach (tutaj jako poboczny efekt). Czynnikami warunkującymi spopularyzowanie ruchu turystycznego w górach w XIX wieku były:

– lepsze wykształcenie, wzrost zamożności i aspiracji coraz większej części mieszczaństwa i klasy robotniczej,

– rozwój transportu kolejowego ułatwiającego dostęp do gór,

– rozbudzanie zainteresowania sportem i propagowanie przez państwa narodowe idei zdrowego trybu życia, m.in. jako sposobu na utrzymywanie w dobrej kondycji mężczyzn, tak by byli w każdej chwili zdolni do służby wojskowej. 

Wraz ze wzrostem zainteresowania tą formą spędzania czasu wolnego zaczęły powstawać w Europie organizacje, których celem było propagowanie turystyki górskiej, stworzenie i utrzymanie infrastruktury turystycznej, inicjowanie badań naukowych w górach, wydawanie drukiem materiałów o tematyce górskiej. Pierwsze organizacje miały zasięg lokalny, później pojawiły się krajowe i ponadkrajowe. Przykładowo w 1815 r. w Szkocji w hrabstwie Argyllshire u podnóża pasma Arrochar Alps powołano Highland Mountain Club Lochogoilhead. Celem była eksploracja pobliskich gór (o charakterze podobnym do Tatr) oraz organizacja skalnych wspinaczek. Osiągnięciem klubu było wytyczenie szeregu tras wspinaczkowych i udokumentowane pierwsze zdobycia szczytów. Organizacją ponadregionalną, która stała się wzorem dla kolejnych w Europie, był powstały 22 grudnia 1857 r. w Londynie brytyjski Alpine Club. Organizacja ta istnieje do dzisiaj, a ciekawostką jest fakt, że od 1863 roku bez przerwy wydaje czasopismo „Alpine Journal”. Jest to najdłużej na świecie wydawane czasopismo o tematyce górskiej. Wcześniej w latach 1859-1863 Alpine Club wydawał ,,Peaks, Passes and Glaciers” (w 2009 r. uruchomił projekt digitalizacji i udostępnia bezpłatnie online zawartość archiwalnych numerów powyższych czasopism). W określonych przypadkach – kraje alpejskie, monarchia habsburska – górskim organizacjom turystycznym, oprócz celów turystycznych, stawiano zadania nacjonalistyczne.

Także na Śląsku Cieszyńskim od XIX wieku rosło zainteresowanie turystyką górską. Często organizowane były wycieczki szkolne z bielskich i cieszyńskich szkół średnich. Na przykład w latach osiemdziesiątych XIX wieku Andrzej Cienciała, kierownik szkoły w Wiśle Głębcach, organizował dla uczniów wycieczki na Stożek. Był też propagatorem narciarstwa, ucząc dzieci jazdy na tzw. ,,tenionkach” – prymitywnych nartach sporządzanych własnoręcznie przez uczniów z deseczek. 

Wraz ze wzrostem zainteresowania turystyką górską wśród ludności miejscowej i turystów rozpoczęły działalność na tym terenie następujące organizacje turystyczne:

    • Beskidenverein – założone w 1893 r. we Frydku, siedziba główna przeniesiona do Cieszyna, z czasem kilkanaście samodzielnych oddziałów/sekcji. Wsparcie finansowe ze strony niemieckich właścicieli ziemskich i fabrykantów; wsparcie materialne i polityczne książąt cieszyńskich z linii Habsburgów. Oprócz turystyki górskiej towarzystwo organizowało kolonie letnie dla dzieci oraz popularyzowało narciarstwo. W 1907 r. sekcja bielska założyła klub Winteraportclub Bielitz-Biala des Beskidenvereines. Najlepszy ich narciarz, Teodor Weinschenck (Fedor Weinschenck), był w okresie międzywojennym trzykrotnym mistrzem Polski, reprezentował Polskę w konkurencjach alpejskich na olimpiadzie w Garmisch-Partenkirchen w 1936 roku. Wybitną postacią i jednym z najaktywniejszych członków Beskidenverein był bielszczanin Karl Kolbenheyer (1841-1901). Nauczyciel łaciny, greki, przyrody, geografii kolejno w Lewoczy, Cieszynie, Bielsku (przez 28 lat w K.K. Staatsgymnasium). Jeden z największych znawców Tatr, autor doskonałego, wielokrotnie wznawianego przewodnika tatrzańskiego (Die Hohe Tatra, Teschen 1876), map Tatr, przewodnika po Beskidach. Prowadził badania geograficzne i przyrodnicze w Tatrach i Beskidach. Założył pierwszą w Bielsku stację meteorologiczną. Od 1874 roku był członkiem polskiej Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie. 

    • Polskie Towarzystwo Turystyczne ,,Beskid” – założone 6 marca 1910 roku z siedzibą w Cieszynie było odpowiedzią na dynamiczny rozwój ruchu turystycznego niemieckiej ludności i miało za zadanie m.in. kształtować poczucie polskości wśród lokalnej społeczności. 5 lutego 1921 r. decyzją walnego zgromadzenia nastąpił akces do Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego jako oddział o nazwie Polskie Towarzystwo Tatrzańskie ,,Beskid Śląski” z siedzibą w Cieszynie; koła m.in. Bielsko (1925), Dziedzice (1927). Po drugiej wojnie światowej dzieło kontynuuje Oddział PTTK „Beskid Śląski” z siedzibą w Cieszynie.

    • Pohorská jednota ,,Radhošt” – założone w 1884 r., siedziba w miejscowości Frenštát pod Radhoštěm. Główny obszar aktywności: Beskid Śląsko-Morawski, bogata infrastruktura turystyczna w rejonie przełęczy Pustewna stworzona w latach 1891-1926, ponadto zagospodarowany Radhošt’, Javorník, Martiňák. Współpracując z Klubem Czeskich Turystów oraz Czeskim Związkiem Narciarskim, utrzymywała pod względem technicznym w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku około 200 km szlaków pieszych i 130 km narciarskich tras biegowych.

    • Żydowskie Towarzystwo Turystyczno-Narciarskie ,,Makkabi” – z siedzibą w Bielsku, które wyodrębniło się w 1931 r. z wcześniejszej sekcji narciarskiej Bielsko-Bialskiego Żydowskiego Stowarzyszenia Gimnastyczno-Sportowego „Makkabi”. Działalność turystyczna: Beskidy, Tatry, Pieniny. Baza: schronisko na Hali Boraczej w Beskidzie Żywieckim. W 1931 r. w pobliżu schroniska odbyły się pierwsze Żydowskie Narciarskie Mistrzostwa Europy Środkowej.

    • Touristenverein Die Naturfreunde – powstała w 1895 r. w Wiedniu, działająca w kręgach robotniczych organizacja turystyczna. Sekcja Beskidzka została powołana w 1910 r. Własne schronisko na Błatniej (budowa 1926 r.). Towarzystwo kontynuuje do dziś działalność w krajach niemieckojęzycznych.

Powyższe organizacje działały między innymi na terenie Beskidu Śląskiego, Śląsko-Morawskiego, Małego i Żywieckiego. Na przełomie XIX/XX wieku i później do pierwszej połowy XX wieku najsilniejszą pozycję miał Beskidenverein. Wynikało to z licznego udziału Niemców w grupie turystów górskich oraz z potencjału finansowego organizacji. Turyści niemieccy rekrutowali się zarówno z ludności miejscowej, szczególnie z Cieszyna, Bielska i Białej, jak i z Górnego Śląska czy Moraw. 

 

 

Większość powstałych schronisk była wybudowana i należała do Beskidenverein. Przykładowo w pierwszych latach istnienia towarzystwo zbudowało schroniska na Jaworowym (1895 r.), na Łysej Górze (1895 r.), na Szyndzielni (1897 r.), na Białym Krzyżu w paśmie Małego Połomu (1902 r.), na Czantorii (1904 r.), na Babiej Górze (1905 r.). Imponująca jest statystyka gości w schroniskach: od 1895 roku, tj. od uruchomienia pierwszych schronisk, do 1909 roku przewinęło się przez nie około ćwierć miliona ludzi. Najwyższą frekwencję odnotowały schroniska na Szyndzielni, Jaworowym, Łysej Górze. Ciekawostką jest, że schronisko na Jaworowym, które na cześć ostatniego księcia cieszyńskiego z rodu Habsburgów Fryderyka nazwano Erzherzog Fredrich Schutzhaus, odwiedził w 1912 roku przyszły prezydent Czechosłowacji Tomáš Garrigue Masaryk z córką Alicją, a w 1915 roku arcyksiążę Karol Franciszek Józef, czyli przyszły ostatni cesarz austriacki Karol I. W 1906 r. z inicjatywy Edwarda Emanuela Schnacka (1853-1941), współorganizator i długoletni kustosz Muzeum Miejskiego w Bielsku, członek Beskidenverein oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego) obok schroniska na Szyndzielni założono istniejące do dziś unikatowe Alpinarium – ogród roślin skalnych pochodzących z terenów beskidzkich i alpejskich. W pierwszym okresie znalazło się w nim ponad 100 gatunków roślin beskidzkich i około 200 gatunków roślin alpejskich. W późniejszych latach towarzystwo Beskidenverein kontynuowało budowę schronisk. Przykładowo w 1914 roku otwarło murowane schronisko na Klimczoku.

 

Ponadto działały schroniska wybudowane przez Towarzystwo Turystyczne ,,Beskid”/Polskie Towarzystwo Tatrzańskie ,,Beskid Śląski”. Pierwsze schronisko otwarto 6 lipca 1913 r. na Ropiczce w Beskidzie Śląsko-Morawskim. Wybudowane w stylu zakopiańskim obejmowało na parterze salkę dla gości z werandą, bufet, kuchnię, mieszkanie gospodarza, na poddaszu dwa pokoiki i salę wspólną. Zapewniało nocleg 20 osobom. W maju i czerwcu było celem licznych wycieczek szkolnych. Ruch turystyczny zamarł w pierwszych latach I Wojny Światowej. W nocy z 3 na 4 kwietnia 1918 roku schronisko w wyniku podpalenia doszczętnie spłonęło. W 1919 roku podjęto decyzję o budowie schroniska na Stożku w Beskidzie Śląskim. 9 lipca 1922 roku uroczyście otwarto schronisko. W wydarzeniu brały udział tysiące ludzi z obu stron Olzy, przedstawiciele władz gminnych, reprezentanci licznych stowarzyszeń, w tym Beskidenverein z Cieszyna i Bielska. W ubiegłym roku obchodzone było stulecie tego obiektu. 

Sieć schronisk należących do organizacji turystycznych uzupełniały schroniska prywatne, np.:

    • na Czuplu (933 m n.p.m.) – wybudowane przed pierwszą wojną światową schronisko Karola Sikory. Spłonęło w 1967 r.; 

    • istniejące do dziś schronisko pomiędzy Wielkim Soszowem i Małym Soszowem, wybudowane w 1932 r.; 

    • schronisko na Kozińcach – 1930 r., obecnie prywatny budynek mieszkalny.

Noclegi były także możliwe w stacjach turystycznych i kwaterach prywatnych.

 

 

Pierwsze znakowane szlaki turystyczne (nie wiadomo w jakiej formie) w Beskidach Zachodnich w okolicach Klimczoka, Szyndzielni, Magurki wyznaczył w 1893 roku Beskidenverein. W 1894 i 1895 roku Beskidenverein wyznaczył szlaki na Babią Górę.

 

Do malowania szlaków pierwotnie stosowano odznaczający się dużą trwałością czerwony minerał cynobrem (siarczek rtęci). Dla lepszej widoczności zaczęto dodawać biały pasek. Rozwiązanie takie w 1897 roku w rejonie Babiej Góry zastosował Beskidenverein.

 

Z czasem, w miarę powiększania sieci szlaków, konieczne było stosowanie oprócz czerwonego również innych kolorów. Przyjął się format znany do dziś: środkowy pasek w określonym kolorze i zewnętrzne białe. Swój udział w znakowaniu szlaków turystycznych miał PTT „Beskid Śląski”. Przykładowo na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku wyznaczył trasy z Wisły na Kamienny i dalej na Salmopol w kolorze żółtym, z Malinki na Jaworzyny w kolorze zielonym i z Wisły przez Łabajów na Stożek w kolorze zielonym.

 

Ważnym obszarem działalności organizacji turystycznych było publikowanie materiałów o tematyce zarówno ściśle górskiej, jak i krajoznawczej i społecznej. Pionierem w tym zakresie był Beskidenverein, który wydał na przełomie XIX i XX wieku pierwsze mapy, szczegółowe przewodniki (przykładowo autorstwa Karla Kolbenheyera), kilkakrotnie w ciągu roku różnorodne biuletyny o nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy z fachowymi artykułami. 

 

Pierwszym polskim przewodnikiem po Śląsku Cieszyńskim był wydany w 1901 roku „Przewodnik po Śląsku Cieszyńskim wraz z opisem topograficzno-etnograficznym i szkicem dziejów Księstwa Cieszyńskiego” ks. Antoniego Macoszka. Przewodnik przedstawiał propozycję zwiedzania Śląska Cieszyńskiego z wykorzystaniem transportu kolejowego. Oprócz opisów miejscowości zawierał informacje historyczne, etnograficzne oraz opisy krajoznawcze Beskidów. W latach trzydziestych XX wieku zostały wydane kolejne szczegółowe przewodniki: jeden – autorstwa Jana Galicza oraz drugi – autorstwa Kazimierza Sosnowskiego. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie publikowało materiały związane z górami i turystyką górską w rocznikach ,,Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” (1876-1920, łącznie 38 tomów) oraz ,,Wierchy” (od 1923 r.) – główna koncentracja na Tatrach, ale ponadto bardzo szeroki zakres tematyczny. Przykładowo dużo miejsca poświęcono turystyce w Beskidzie Śląskim w roczniku 9 (1931 r.) – rozdziały napisane przez Kazimierza Sosnowskiego (ogólna charakterystyka regionu), Gustawa Morcinka (m.in. etnografia), Kazimierza Simma (przyroda Beskidu Śląskiego), Jana Galicza (turystyka w Beskidzie Śląskim), Pawła Zawady (Istebna – dużo danych etnograficznych).

Wartym podkreślenia jest wydawanie pod redakcją Jana Galicza w latach 1930-36 przez PTT ,,Beskid Śląski” swoich roczników. Oprócz spraw ściśle organizacyjnych, jak sprawozdania finansowe, w rocznikach drukowane były specjalistyczne artykuły (koło ośmiu na tom) z szerokiego spektrum tematów związanych z Beskidami. Przykładowe tytuły:

• Dr Kazimierz Simm, O cisach cieszyńskich;

• Dr Jan Kotas, Szałasy (szkic historyczny);

• Karol Buzek, Trzęsienia ziemi na Śląsku. Cieszynity;

• Ks. Em. Grim, O gwarze istebiańskiej;

  • Paweł Zawada, Dzikie zwierzęta w tradycji górali istebniańskich.

Oprócz publikacji do turystyki zachęcały inne formy promocji, przykładowo współorganizowana przez PTT „Beskid Śląski” pierwsza Wystawa Ochrony Przyrody w Cieszynie, która odbyła się w dniach 29 maja – 4 czerwca 1932 roku. Równocześnie z wystawą był wyświetlany w Sali Kinoteatru Miejskiego film pt. Życie bobrów, uzupełniony wykładami K. Simma i J. Żukowskiego. Według sprawozdania wystawę odwiedziło około trzy tysiące osób, głównie uczniów. 

 

 

GOT została ustanowiona w 1935 roku przez Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. W tym roku zatwierdzono regulamin odznaki wraz ze spisem wycieczek punktowanych, listę przewodników do GOT, wzór odznaki (projekt Stefana Osieckiego, taternika, andynisty, z zawodu architekta). Celem była zachęta do systematycznego uprawiania turystyki górskiej. Była to druga po odznace Polskiego Towarzystwa Narciarskiego (1932 r.) odznaka propagująca systematyczne, sportowo-turystyczne pobyty w górach.

Warto zaznaczyć, że rok wcześniej przed ustanowieniem GOT-PTT górską odznakę wprowadził PTT Oddział w Cieszynie. W pierwszym roku akcji wzięło w niej udział 94 członków PTT Oddziału w Cieszynie, którzy złożyli 296 dowodów przebytej drogi. Czworo uczestników otrzymało dyplom i odznakę złotą, pięcioro – dyplom i odznakę srebrną, trzydziestu jeden – dyplom i odznakę brązową. Pięćdziesiąt siedem osób nie wykonało minimalnego limitu, który wynosił 100 km. Punkty i odznaki zdobyte przez turystów z oddziału PTT w Cieszynie zostały rok później zaliczone do GOT-PTT, tak więc turyści z Cieszyna należeli do pierwszych zdobywców GOT-PTT. 

 

 

Od 1919 roku w celu przekraczania granicy polsko-czechosłowackiej należało posiadać paszport. Uderzyło to w turystów chcących poruszać się po obszarze pogranicza. 

Nacisk organizacji turystycznych na władze państwowe – po stronie polskiej Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, po stronie czechosłowackiej Klub Czechosłowackich Turystów – doprowadził do wejścia w życie 14 czerwca 1926 roku konwencji turystycznej. Określała ona obszary, po których mogą swobodnie poruszać się, w tym przekraczać granicę, turyści określonych organizacji (Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, Polski Związek Narciarski, Klub Czechosłowackich Turystów, Czechosłowacki Związek Narciarski).

Największy obszar pod względem powierzchni (ok. 10 tys. km2) obejmował po stronie polskiej terytorium ograniczone liniami kolejowymi Cieszyn – Bielsko – Żywiec – Sucha – Chabówka – Rabka, następnie drogą turystyczną na Turbacz, Gorce i do Ochotnicy, dalej do doliny Dunajca i wzdłuż niej do Starego Sącza, dalej do Krynicy i drogą przez Tylicz i Muszynkę do granicy państwowej. Po stronie czechosłowackiej granicę wyznaczała między innymi linia kolejowa Podoliniec – Poprad – Liptowski Św. Mikułasz – Królewiany – Żylina – Czadca – Turówka; droga Turówka – Bila; linia kolejowa Bila – Frydland – Frydek Mistek – Czeski Cieszyn.

W konwencji przewidziano również możliwość wydawania specjalnych legitymacji zbiorowych dla wycieczek szkolnych. Konwencja turystyczna nie obejmowała po stronie polskiej Krakowa, natomiast po stronie czechosłowackiej doliny Demianowskiej w Niżnych Tatrach, ale w praktyce wycieczki w te miejsca były tolerowane przez władze obu państw. 

Zapisy konwencji turystycznej obowiązywały do wybuchu II wojny światowej. Była pierwszą tego typu umową międzynarodową w Europie. W 1933 roku podobną konwencję w regionie Alp podpisały Austria i Włochy. Z kolei w Polsce przymierzano się do podpisania podobnej konwencji z Rumunią, jednak nie doszło do tego.

 

1. T. Biesik, Schroniska górskie dawniej i dziś. Beskid Mały i Beskid Śląski, Logos, Bielsko-Biała 2013.

2. J. Galicz, Turystyka polska w Beskidzie Śląskim, Znicz, Cieszyn 1929, Śląska Biblioteka Cyfrowa, dostęp 10.12.2022.

3. A.Z. Górski, Początki Towarzystw Górskich na Świecie, Portal Górski, https://www.portalgorski.pl/, dostęp 19.11.2022.

4. Ł. Lewkowicz, Polsko-czechosłowackie konwencje turystyczne jako przykład współpracy transgranicznej, „Sprawy Narodowościowe”, Instytut Slawistyki PAN. Seria Nowa 45/2014, s. 125-136.

5. J. Żukowski, Pierwsza Wystawa Ochrony Przyrody w Cieszynie, „IV. Rocznik Oddziału Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid Śląski” w Cieszynie”, Cieszyn 1933, s. 78-80, Śląska Biblioteka Cyfrowa, dostęp 11.02.2023. 

6. http://alpinejournal.org.uk, dostęp 11.02.2023.

7. http://pohorskajednota.cz, dostęp 11.02.2023.

8. http://www.wktp.pttk.pl/rokszlakow.htm, dostęp 11.02.2023.

9. https://cieszyn.pttk.pl/nasza-historia, dostęp 11.02.2023.

10. https://pl.wikipedia.org/wiki/Beskidenverein, dostęp 11.02.2023.

11. https://pl.wikipedia.org/wiki/Żydowskie_Towarzystwo_Sportowe_„Makkabi”_z_Bielska, dostęp 11.02.2023.

12. https://ptt.org.pl/historia-got-ptt/, dostęp 11.02.2023.