Żółte, nieduże kwiatki pojawiające się wraz z każdą wiosną znajdziemy na każdej łące, miejskim trawniku, poboczu drogi, czy wyrastające z determinacją między kostkami chodnika. Mniszek pospolity – inaczej lekarski – po łacinie zwany Taraxacum officinale występuje praktycznie wszędzie, w Polsce jego gatunków jest około 200! Choć często uznawany za chwast, mniszek jest cenną rośliną miododajną, pastewną, a także jadalną i leczniczą. Zarówno młode listki, jak i kwiaty, a nawet korzeń można z powodzeniem dodać do wiosennej sałatki lub przyrządzić z nich herbatę. W ziołolecznictwie mniszka stosuje się m.in. w leczeniu chorób nerek, wątroby i w początkach cukrzycy. Syrop z kwiatów mniszka skutecznie leczy kaszel. A to tylko niektóre z leczniczych właściwości tej rośliny.
Przekwitłego mniszka, zwanego popularnie dmuchawcem, znajdziemy nie tylko w każdym przydomowym ogródku, ale także wewnątrz parafialnego kościoła niedaleko Cieszyna. W Kończycach Małych znajduje się obraz z wizerunkiem Matki Bożej trzymającej na lewym ręku małego Jezusa, a w prawej dmuchawiec. Obraz wykonano przy użyciu farb i złotej folii na lipowej desce o wymiarach 175cm wys. i 145,5cm szer. Jest to jedno z najpiękniejszych późnogotyckich przedstawień maryjnych na południu Polski i zdaniem specjalistów prawdopodobnie jedynym na świecie obrazem z Matką Bożą trzymającą w dłoni dmuchawiec. Doskonały warsztat artystyczny oraz technika wykonania obrazu wskazują, że dzieło mogło być zamówione dla świątyni o wyższej randze. Obraz pierwotnie mógł stanowić część środkową tryptyku z ruchomymi skrzydłami. Dzieło mogło powstać na Słowacji lub Morawach na początku XVI w., choć niewykluczony jest rodowód wrocławski lub krakowski. Twórca nie jest znany, tajemnicą pozostaje także pierwotna lokalizacja. Nie wiemy też, jak i za czyją sprawą obraz trafił do wiejskiej parafii. Prawdopodobnie sprowadził go któryś z miejscowych dziedziców. Pierwsza informacja o bytności obrazu w Kończycach Małych datuje się na rok 1679. Miejsce było w przeszłości celem lokalnych pielgrzymek.
Podczas prac konserwacyjnych przeprowadzonych w latach 2017-2018 spod złoceń odsłonięto misternie wykonaną koronę Matki Bożej, gdzie na obręczy ukazały się m.in. przepięknie malowane kamienie szlachetne i perły. Co więcej, doskonale namalowano oczy Marii – w ich źrenicach wręcz mistrzowsko uchwycono odbijające się światło. Na nimbie Matki Boskiej umieszczono łaciński napis, który jest początkiem wielkanocnej antyfony Regina Coeli laetare alleluia (Królowo Niebios wesel się, alleluja).
Dlaczego artysta namalował Matkę Bożą z pospolitym kwiatkiem, skoro obraz jest dziełem wysokiej klasy? Jak zauważa Magdalena Michniewska rozstrzygnięcie, czy dany okaz ma jakieś ukryte znaczenie, czy też stanowi tylko ozdobę, jest często trudne. Mirella Levi D`Ancona w pracy poświęconej symbolice roślin we włoskim malarstwie renesansowym także przestrzega przed zbyt pochopnym interpretowaniem botanicznych przedstawień oraz zaznacza, że symbolika roślin nie jest stale określona, ale może zmieniać się w zależności od czasu i miejsca powstania dzieła czy nawet interpretacji konkretnego artysty. Michniewska pisze jednak, że funkcję symboliczną posiadają z pewnością rośliny umieszczone w dłoni Marii, Dzieciątka Jezus czy świętych. Gest trzymania w ręku jakiegoś przedmiotu podkreśla jego znaczenie i wskazuje na głębszy sens, wręcz stosunek emocjonalny. Matkę Boską najczęściej przedstawia się z różą w ręku, szczególnie czerwoną, prawie równie często z białą lilią, na obrazach widnieją także goździki, konwalie czy poziomki. Matka Boża może także być przedstawiana z owocem w dłoni – głównie z jabłkiem, granatem, gruszką lub winogronem. Z wszystkimi tymi roślinami wiąże się określona symbolika. Nie jest jednak znany inny obraz Matki Bożej z dmuchawcem niż ten z Kończyc Małych.
Tymczasem symbolika mnisza lekarskiego od najdawniejszych czasów jest bardzo bogata. Dla Wschodnich Słowian gorzki smak tej rośliny symbolizował trudy życia jakich doświadcza człowiek. W religii chrześcijańskiej mniszek kojarzył się z jednej strony
ze zgryzotą, cierpieniem, Męką Chrystusa na Krzyżu, a z drugiej strony ze Zmartwychwstaniem i Zbawieniem. Symbolika ta może odzwierciedlać się w nazwie mniszka w wielu językach europejskich, która dosłownie znaczy „ząb lwa” (franc. dent de lion, ang. dandelion, wł. dente di leone, hiszp. diente de León, port. dente-de-leão, niem.) – w średniowieczu była znana legenda o lwicy, wydającej na świat martwe młode, które ożywały po trzech dniach jak Chrystus. Ze względu na swojskość i pospolitość występowania mniszek jest również symbolem nauki Jezusa, która obejmuje cały świat, jest wieczna, uniwersalna, powszechna. Może być także symbolem błogosławieństwa, którym Chrystus obdarza świat. Roślina ta kojarzy się także z Ostatnią Wieczerzą, czyli ucztą paschalną poprzedzającą mękę Chrystusa, ponieważ Żydzi przyrządzali z mniszka gorzką sałatę – jedną z potraw paschalnych. Zarazem jednak mniszek jest symbolem odradzającego się życia, gdyż kwiat mniszka zamyka się na noc i otwiera wraz ze wschodem słońca, przy czym sam kształtem i kolorem przypomina słońce. Symbolika odradzającego się życia (a więc także Zmartwychwstania) jest tym bardziej czytelna, gdy zdamy sobie sprawę, że w średniowieczu Chrystusa nazywano Słońcem Sprawiedliwości oraz Słońcem Niezwyciężonym. Wreszcie ze względu na charakterystyczny sposób rozsiewania nasion mniszek pospolity w formie dmuchawca jest również symbolem przemijania, ulotności, nietrwałości.
Mniszek pospolity pojawiał się w sakralnym malarstwie średniowiecznym i renesansowym jako fragment krajobrazu, co nie wyklucza jego symbolicznego kontekstu. Przykładowo widnieje w zachowanej tylko we fragmencie scenie Ukrzyżowania, będącej środkową częścią dzieła Ołtarz Świętego Tomasza Becketta. Jest to dzieło autorstwa Brata (Mistrza) Francke – artysty działającego w Hamburgu, jednego z przedstawicieli nurtu artystycznego z okresu przełomu XIV i XV stulecia – stylu pięknego. Dzieło to możemy obejrzeć w zbiorach sztuki średniowiecznej w hamburskim muzeum Kunsthalle.
Kilka słów o samym Ołtarzu Świętego Tomasza Becketta. Kontrakt z artystą na jego namalowanie sporządzono w 1424 roku. Zleceniodawcą był angielski cech podróżników Englandsfahrer Gesellschaft reprezentowany w umowie przez dwóch starszych, prawdopodobnie żeglarzy; stąd inna nazwa dzieła – Ołtarz Żeglarzy. W umowie zapisano również ungeheurlich – ogromną kwotę, którą artysta miał otrzymać za wykonanie dzieła, tj. 100 marek lubeckich. Malarz dedykował ołtarz arcybiskupowi Canterbury Tomaszowi Beckettowi, który żył w latach 1118-1170. Pierwotnie środkowe skrzydło ołtarza tworzyła wielofigurowa scena Ukrzyżowania. Do dziś zachowały się z niej jedynie fragmenty z lewego dolnego narożnika – postaci Świętych Niewiast wraz z Matką Bożą oraz Jana Ewangelisty. I właśnie u stóp cierpiącej Matki Bożej otoczonej lamentującymi niewiastami rośnie mniszek.
Innym dziełem, na którym znalazł się mniszek lekarski jest obraz Jacoba Cornelisza van Oostsanen Noli me tangere. Jest to olej na desce z 1507 roku. Znajduje się obecnie w Muzeum Hesji w Kassel. Na obrazie widzimy Marię Magdalenę, która pada na kolana przed zmartwychwstałym Jezusem. Ten patrzy na nią i, kładąc dłoń na jej głowie, mówi: Noli me tangere, czyli Nie zatrzymuj Mnie (jeszcze bowiem nie wstąpiłem do Ojca)
(J 20,17). Te słowa widnieją na szacie Chrystusa, wyhaftowane złotymi literami. Z Ewangelii św. Jana wiemy, że spotkanie miało miejsce w ogrodzie, a Maria Magdalena początkowo pomyliła Jezusa z ogrodnikiem. Dlatego artysta przedstawił Zbawiciela ze szpadlem w ręku. I właśnie w dolnym rogu obrazu, tuż przy szpadlu rośnie mniszek.
Mniszek lekarski jako symbol przemijania widnieje na szesnastowiecznym portrecie mężczyzny autorstwa Hendricka Goltziusa, niderlandzkiego malarza i rytownika epoki Renesansu, przedstawiciela niderlandzkiego manieryzmu i współzałożyciela tzw. akademii haarlemskiej. Przedstawia on młodego mężczyznę z dwoma kwiatami w dłoni. Jeden z kwiatów to dmuchawiec wyglądający jak tarcza zegara; z dmuchawca sypią się nasiona. Nad kwiatami widnieje łacińskie motto, które oddaje zamysł malarza: sic transit Gloria mundi (tak oto przemija chwała świata). Obraz można obejrzeć w kolekcji Fitzwilliam Muzeum w Cambridge.
Także na terenie Polski znajdziemy mniszki lekarskie w sztuce sakralnej. Widnieją one np. na obrazie Opłakiwanie z Żywca znajdującym się w Muzeum Miejskim w Żywcu. Jest wysoce prawdopodobne, że znalazły się tam ze względu na symbolikę Śmierci i Zmartwychwstania. Inny przykład to liście mniszka na poliptyku olkuskim Chrystus w Ogrójcu Jana Wielkiego (Olkusz, kościół parafialny), a także na ołtarzu Mariackim Wita Stwosza (kwatera Noli me tangere).
Jak widać żółty, niepozorny kwiatek był niejeden raz inspiracją dla artystów, a jego miejsce w religii i kulturze sięga odległych wieków. Tym bardziej cieszy, że obraz Madonny z Dzieciątkiem i dmuchawcem możemy podziwiać na ziemi cieszyńskiej.
Bibliografia
1. Boddy K., Blooming Flowers: A Seasonal History of Plants and People, Yale University Press, New Haven and London 2020, s. XV.
2. D`Ancona M. Levi, The Garden of the Renaissance. Botanical Symbolism in Italian Painting, Olschki, Firence 1977, s.55.
3. Frey L., Kwiaty – symbolika kształtu i barwy, w: Symbol, znak, przesłanie. Barwy i kształty, red. J. Marecki, Wydawnictwo Naukowe UPJP II, Kraków 2012, s. 20.
4. Jagla J., Symboliczny język roślin i ziół w przedstawieniach Chrystusa, Panacea, Nr 2 (27) 2009, s. 30-31, https://panacea.pl, on-line 13.04.2021.
5. Karp R., Obraz „Matki Boskiej z dmuchawcem” z Kończyc Małych w rękach konserwatorów, https://diecezja.bielsko.pl, 22 września 2017, on-line 22.04.2021.
6. Karp R., Konserwatorzy urzeczeni pięknem obrazu „Matki Boskiej z dmuchawcem” z Kończyc Małych, https://diecezja.bielsko.pl, 25 czerwca 2018, on-line 22.04.2021.
7. Kobielus S., Florarium christianum: symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze, Tyniec wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2014, s. 142.
8. Michniewska M., Rośliny w małopolskim gotyckim malarstwie tablicowym 1420 – 1540, Societas Vistulana, Kraków 2014, s. 55.
9. Religia: encyklopedia PWN, T. Gadacz, B. Milerski (red.), T. 8, PWN, Warszawa 2003, s. 488.
10. Szcześniak K., Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk – Sopot 2013, s. 225-226.
11. https://pl.wikipedia.org/wiki/Ołtarz_Świętego_Tomasza_Becketta, on-line 19.01.2023.
