Reformatorskie wystąpienie augustiańskiego zakonnika Marcina Lutra w niemieckiej Wittenberdze w 1517 roku było reakcją na poważne nadużycia w Kościele katolickim. Luter, który krytyczne wobec Kościoła poglądy głosił już wcześniej, wszczął akcję przeciwko kupczeniu odpustami. Zarzutów wobec Kościoła było jednak wtedy znacznie więcej. Kryzys Kościoła narastał już od co najmniej dwóch stuleci. Przejawiał się na przykład w rozluźnieniu dyscypliny kościelnej, rozwiązłości kleru, symonii oraz w licznych nieuzasadnionych przywilejach stanu duchownego. Oczekiwano, że zwołany V Sobór Laterański (1511- 1517) naprawi tę sytuację, ale tak się nie stało.
Zapoczątkowana przez Lutra największa w historii reforma chrześcijaństwa miała na celu odnowę życia chrześcijańskiego. Luter ukończył studia teologiczne i został profesorem biblistyki w Wittenberdze, gdzie jako doktor Pisma św. złożył przysięgę, że będzie bronił Ewangelii. Młody zakonnik Marcin Luter pojechał do Rzymu. To, co tam zobaczył było druzgocące i miało ogromny wpływ na jego późniejszą walkę z papiestwem. Papież Leon X był bowiem wówczas bardziej zajęty prowadzeniem wojen, staraniami o utrzymanie władzy i zdobytych przywilejów niż troską o odnowę Kościoła.
Do otwartego sprzeciwu Lutra wobec działań Kościoła doszło jednak dopiero wtedy, gdy papież ustanowił opłatę za uzyskanie odpustu. Dochód ze sprzedaży odpustów miał zostać w połowie przeznaczony na budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie, zaś w drugiej połowie na spłatę długu zaciągniętego w banku Fuggera. Sprzeciw Lutra wzbudzało to, że odpust otrzymywało się za pieniądze, co przekreślało sens żalu i prawdziwej pokuty w duchu nauczania Jezusa Chrystusa. Spośród sprzedawców odpustów wyróżniał się niejaki Tetzel, który w szczególnie jarmarczny sposób handlował odpustami. Swoje przekonania Luter głosił najpierw podczas kazań, a później spisał przemyślenia w formie rozprawy „Disputatio contra scholasticam theologiam”. Niemiecki reformator uważał co prawda, że papież ma uczciwe i szlachetne zamiary, ale niebezpieczne dla wiary jest błędne pojmowanie odpustów i wykorzystywanie ich przez odpustowych kramarzy. Niestety praca nie znalazła pozytywnego odzewu wśród hierarchów Kościoła. Toteż Luter postanowił sformułować swoje poglądy o Kościele w krótkich tezach i przesłać je zwierzchnikom Kościoła w Moguncji i Brandenburgii. Zanim wysłał swoje tezy biskupom niemieckim, 31 października 1517 roku przybił je do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze. W 95 tezach występował nie przeciwko samym odpustom, ale ich nadużyciom i wzywał do dysputy na ten temat. Początkowo papież Leon X nie zwrócił specjalnie uwagi na wystąpienie Lutra, widząc w nim tylko zatarg mnichów, ale gdy spór zaczął przybierać na sile wezwał go, by stawił się w Rzymie i usprawiedliwił wobec czynionych mu zarzutów. Protektor Lutra, elektor saski Fryderyk Mądry, obawiając się o jego życie, zrobił wszystko, aby do przesłuchania doszło w Augsburgu. Legat papieski zażądał bezwarunkowego odwołania błędów bez wdawania się w dysputy. Mnich odmówił. Do rozmów doszło rok później w Lipsku, jednak Luter wystąpił już nie tylko przeciw nadużyciom odpustowym. Teraz zanegował również autorytet i prymat samego papieża. Papież odpowiedział bullą wydaną przeciwko Lutrowi. Pisma Lutra miały zostać spalone, a on sam w ciągu dwóch miesięcy miał pojednać się z Kościołem. W przeciwnym wypadku groziła mu i jego zwolennikom ekskomunika. Odpowiedzią było publiczne spalenie bulli papieskiej na przedmieściach Wittenbergi, a tym samym ostateczne zerwanie z Kościołem Rzymskim. Reformator jednak nie spłonął na stosie. Decyzją sejmu wormackiego skazano go na banicję, co oznaczało, że został wyjęty spod prawa, nikt nie mógł udzielić mu schronienia i każdy mógł bezkarnie pozbawić go życia. W celu chronienia Lutra upozorowano jego porwanie i ukryto na zamku w Wartburgu.
Marcin Luter, pomimo że był autorem licznych dzieł religijnych, nie stworzył spójnego systemu teologicznego. Był jedynie twórcą ogólnych zarysów teologii reformacyjnej i drogowskazem dla następnych pokoleń. Jego teologiczna myśl zawiera się w czterech podstawowych zasadach teologicznych a jednocześnie fundamentalnych wskazaniach dla chrześcijanina: jedynie Pismo, jedynie Chrystus, jedynie Łaska, jedynie Słowo. Zasadniczy impet luterańskiej reformy w XVI wieku wynikał z odrzucenia nieomylności papieża i tradycji Kościoła Rzymskiego, która, według protestanckich teologów, nie zgadzała się z Pismem Świętym. Luter był nie tylko wybitnym reformatorem religijnym, ale także świetnym pisarzem, tłumaczem Biblii na język niemiecki, autorem pieśni, wrażliwym humanistą. Głosił, że „wiara jest wolnym wyborem, którego nie można narzucać, zaś palenie heretyków jest sprzeczne z wolą Ducha św.”. Jednakże z biegiem czasu jego poglądy wobec innowierców zmieniały się, przyzwalał nie tylko na banicję za poglądy religijne, ale nawet na karę śmierci. Tolerował procesy czarownic. Kontrowersje wzbudza również jego stosunek do Żydów jako niepożądanej konkurencji ekonomicznej. Kościoły protestanckie uznają Lutra za bohatera wiary, reformatora i odnowiciela chrześcijaństwa. Kościół katolicki widzi w nim teologa sprzeciwu wobec starego porządku wiary katolickiej, prowadzącego do rozłamu, którego nauczanie zawierało wiele słusznych postulatów, uznanych na przykład przez Sobór Watykański II, ale także wiele poważnych błędów dogmatycznych.
Rozpoczynający się właśnie wielki jubileusz 500- lecia Reformacji będzie kolejną ( po jubileuszu Chrztu Polski ) wspaniałą okazją do przemyślenia na nowo kwestii, na czym polega chrześcijaństwo i jaki jest wkład Reformacji w jego odnowę. Jest to istotne zadanie zarówno dla protestantów jak i katolików, szczególnie na Śląsku Cieszyńskim, gdzie kościół ewangelicko- augsburski i inne kościoły protestanckie mają tak wielu wyznawców.
Stary rok mija w tej dobie
Stary rok mija w tej dobie,
Ojcze nasz, bądź chwała Tobie,
Żeś zeszłego roku nie dał
Potopić nas w wielu biedach.
My grzeszni Ciebie prosimy
Wszyscy jako tu stoimy:
Ach, cośmy zbroili złości
Odpuść w Chrysta łaskawości.
A przy tym, Wieczna Dobroci,
Chroń nas w roku, co przychodzi;
Przyspórz nam jeno dobrego,
A zbaw od wszystkiego złego.
Słowa Twojego świętości
Pozwól w czystej mieć szczerości.
Oddal od nas głód, mór, boje;
Dni napełń wiecznym pokojem.
Ciebie samego wołamy,
W Tobie wszystko zakładamy,
Tyś grunt roku szczęśliwego
Boże zbawienia naszego!
Chryste, przymówco nam dany,
Słysz, błogosław swe chrześciany.
Tyś rzekł: z wami po wsze lata
Jestem do skonania świata.
Amen, amen, powiadamy,
Którzy taką wolę mamy;
Amen, że się nam to stanie,
Wierzymy, nasz miły Panie!
Z czeskiego przełożył Zbigniew Machej
