Okaleczone dusze ukraińskich miast. Moja historia powrotu do domu

Czy kiedykolwiek myśleliście o ulicach swojego miasta jak o żywej istocie? 

Codziennie chodzimy nimi pogrążeni w myślach. Przechodzimy przejściami i ścieżkami prowadzeni przez autopilota, bo codzienne trasy już dawno wyryły się w naszej pamięci i nie trzeba myśleć o kolejnym kroku. Ale co, jeśli zatrzymamy się na chwilę i spróbujemy poczuć swoje miasto. Zobaczyć i usłyszeć go jako żywą istotę, która oddycha, czuje i ma duszę… 

W końcu, czym jest miasto? Ulice, domy, skwery, małe uliczki i duże place. Miasto to mieszkańcy, którzy tworzą jego historię, nadają mu życie. Czy miasto ma duszę? Tak. Jestem pewna. 

Dla mnie nie ma nic bardziej ekscytującego niż wejście do nieznanego miasta, odnalezienie jego serca i usłyszenie jego rytmu. Po prostu wystarczy usiąść w parku lub na rynku i posłuchać. W ciągu ostatnich 20 lat odwiedziłam dziesiątki miast w różnych krajach świata. Mogę śmiało powiedzieć, że miasta mają duszę.

Nieważne, czy jest to milionowe miasto, czy tylko kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Dusza miasta jest wyczuwalna niemal natychmiast. W szumie drzew, gwarze ulic, blasku witryn sklepowych. Trzeba tylko chcieć usłyszeć. 

Nigdy nie zapomnę, jak po raz pierwszy poczułam Cieszyn, na tarasie widokowym na Wzgórzu Zamkowym. To była moja trzecia wizyta w mieście na granicy i wtedy jeszcze nie wiedziałam, co przyniesie mi życie i jaka będzie najbliższa przyszłość. Wiał świeży wiosenny wiatr, a ja patrzyłam na Olzę i słuchałam szeptów miasta. Przemawiał do mnie szelest nowonarodzonych liści, szum wody, odległe dzwony kościołów i śpiew ptaków radujących się pierwszym ciepłem. Prawdopodobnie w tym momencie zakochałam się w Cieszynie. To malownicze miasto na pograniczu Polski i Czech połączyło w sobie dwa tak ważne dla mnie ukraińskie miasta. To, w którym się urodziłam i to, w którym dorastałam. W Cieszynie, w niesamowity sposób zbiegły się dwa światy – starożytny Lwów, którego poranne uliczki owiane są aromatem kawy, oraz młody, ale ambitny Jużnyj, którego pocałunek ma słony smak morza… Moje miasta. Jeszcze sześć miesięcy temu, podobnie jak cały kraj, swobodnie oddychały pełną piersią. Dziś ten oddech nie jest już taki świeży. Niesie ze sobą strach i smutek, oczekiwanie i nadzieję. W przeciwieństwie do innych miast Ukrainy, w które uderzyły rakiety, ich domy są nienaruszone, a ulice nie zniszczone… Ale ich dusze są złamane. Na ich placach nie słychać już gwaru rozmów, nie słychać dźwięków muzyki. Tam teraz żegnamy w ich ostatniej drodze tych, którzy tak niedawno chodzili tymi ulicami trzymając za ręce swoje dzieci… 

Granicę z Polską przekroczyłam w pierwszych dniach marca. Straszliwe, wcześniej nieznane odgłosy wojny powodowały jedynie instynktowne pragnienie bycia jak najdalej od syren i wybuchów. I tak pewnego ranka porzuciłam swoje życie na Ukrainie, kolorowe i bogate, tak starannie zbudowane i wydawało mi się takie stabilne. Znajdując się w nieznanym miejscu, wśród obcych ludzi, bez planu na przyszłość, zmuszona byłam budować swoje życie od nowa. Tak się złożyło, że właśnie tutaj, w Cieszynie. Teraz, patrząc wstecz na wszystko, co mi się przydarzyło w ciągu ostatnich sześciu miesięcy, rozumiem, że był to bardziej „szczęśliwy zbieg okoliczności” niż „plan z premedytacją”. Poznawałam otaczających mnie ludzi, poznawałam miasto. We wszystkim podświadomie szukałam podobieństw z moim światem, z moimi miastami. I znalazłem ich wiele. Na przykład atmosfera Cieszyna bardzo przypomina mi Lwów. Podobne kamienice, uliczny bruk, witryny sklepowe i miłość do kawy. Oba miasta pochodzą z tej samej epoki. Jednocześnie pod względem liczby ludności i rytmu życia tysiącletni Cieszyn praktycznie nie różni się od Jużnego, miasta na południu Ukrainy, które istnieje mniej niż pół wieku. Ale mimo różnicy wieku, wielkości i położenia geograficznego okazało się, że Cieszyn, Jużne i Lwów dyskutują o tych samych sprawach i rozwiązują te same problemy. Rozwiązywały. 

Będąc w Polsce porównywałam miasta, jakie znałam w dotychczasowym życiu. Przed wojną. Mieszkając od jakiegoś czasu w Cieszynie, dużo rozmawiałam z jego mieszkańcami. Wtedy odczułam potrzebę opowiedzenia im więcej o Ukraińcach, którzy uciekli przed wojną, znaleźli się w obcym świecie i zostali zmuszeni do życia w niepewności. Otrzymałam taką możliwość pisząc artykuł dla „Tramwaju Cieszyńskiego”. Mówiłam o tym, bo byłam jedną z nich. Taką samą uciekinierką. Od samego początku otrzymaliśmy wsparcie miejscowej ludności, co pomagało nam w odnalezieniu siebie i wtopieniu się w otoczenie. Niektórym się udało. Ale byli też tacy, którzy nie mogli znieść rozłąki z domem i wrócili. Często do miejsc, gdzie codziennie rozlegały się eksplozje i było naprawdę niebezpiecznie. 

W końcu wydawało mi się to całkowicie irracjonalne – opuścić bezpieczne środowisko i wrócić na wojnę. Ale coraz więcej Ukrainek, którym (pracując w Urzędzie Pracy), zaledwie miesiąc temu pomagałam w poszukiwaniu pracy, nagle porzucało wszystko i wyjeżdżało na Ukrainę.

Minęło trochę czasu i zdałam sobie sprawę, że też nie mam innego wyjścia. Muszę jechać do domu. Bez względu na to, jak wspaniały był Cieszyn, jego mieszkańcy i ich wsparcie, moja dusza rwała się do moich bliskich. Do życia, które zostawiłam tam, w Jużnym. W moich marzeniach o szybkim spotkaniu nie wzięłam pod uwagę tylko jednego. Będąc tu bezpieczna, mając spokojny sen i dowiadując się o wydarzeniach na Ukrainie z internetu, nie wyobrażałam sobie, jak uderzające zmiany zaszły w duszach ukraińskich miast, które dzień i noc żyją w akompaniamencie dźwięku syren. Jak wygląda miasto w czasie wojny? Trudno odpowiedzieć. Dotyczy to zwłaszcza tych miast, do których nie dotarły rakiety i artyleria. Gdzie nie ma zniszczonych domów i ulic. Na zewnątrz nic się nie zmieniło. Zmieniła się dusza… 

Lwów. Różnorodny, żywy i gościnny, stał się ponury i obcy. Oczywiście życie na tym się nie skończyło. Jeżdżą tramwaje, pachnie kawą i jak zwykle można kupić kwiaty. Ale w świątyniach, gdzie zawsze panował pokój, zapanowała atmosfera przygnębienia. Teraz ludzie przychodzą tam nie tylko po to, by porozmawiać z Bogiem. Przychodzą do tych wiekowych, monumentalnych murów, które wytrzymały już niejedną wojnę, aby ukryć się przed ewentualnym uderzeniem rakiety… 

Beztroski głos Jużnego, który latem zawsze rozbrzmiewał wybuchami dziecięcego śmiechu i muzyki, zmienił się w dwa zdania: „Uwaga! Ogłaszam alarm powietrzny! Zabierz najpotrzebniejsze rzeczy i udaj się do najbliższego schronu !” i „Uwaga! Alarm powietrzny odwołany! Powróć do swojego miejsca pobytu!”. W dzień i w nocy. 

Przeprowadziłam się do Jużnego, małego miasteczka na południu Ukrainy, w 2009 roku. 60 wieżowców radzieckiej konstrukcji, 6 ulic, ogromny kompleks sportowy na ogromnym placu w centrum, bezkresne morze i równie niekończące się stepy dookoła. 34 tysiące mieszkańców. Najbliższe duże miasto, Odessa, oddalona jest o 40 kilometrów. Mikołajów jeszcze trochę dalej – 80 kilometrów. Po wielkim, tętniącym życiem Lwowie, z jego ciekawą architekturą, przytulnymi uliczkami, kawiarniami i tłumami ludzi, życie w Jużnym wydawało mi się niemożliwym. W przeciwieństwie do rodziny, która w tej zamkniętej przestrzeni czuła się zupełnie komfortowo, przez 5 długich lat starałam się wmówić sobie, że Jużne nie jest dla mnie. To nie jest moje miasto. Nie chciałam go usłyszeć i nie czułam jego duszy. Minęło 13 lat. Nigdy nie przestanę być Lwowianką. Tylko teraz też mogę nazwać się Jużnianką. Zakochałam się w sierpniowym złocistym stepie, w gorącym powiewie wiatru. Nauczyłam się rozumieć zmieniający się nastrój morza i rozpoznawać statki na horyzoncie. Poznałam mieszkańców miasta. Poznałam radość miłości i łzy rozstania. Opuszczałam Jużne na zawsze i wracałam ponownie. I w końcu poczułam duszę miasta. Usłyszałam, jak bije jego serce. W zgodzie z moim. Jak dotąd Jużne nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi. Na szczęście wszystkie domy są całe i nieuszkodzone. Czego nie można powiedzieć o jego duszy. 

Wróciłam do domu w sierpniu. Jechałam i wyobrażałam sobie, jak przytulę moich bliskich, zobaczę morze, spotkam przyjaciół. Moje marzenia szybko się rozbiły o rzeczywistość: punkt kontrolny z uzbrojonymi żołnierzami na wejściu do miasta, kolczasty drut otaczający wybrzeże i pierwsza wiadomość, którą otrzymałam po przybyciu – straciliśmy kolejnego mieszkańca. Pożegnanie bohatera za dwa dni. Nigdy nie zapomnę tego słonecznego dnia. Wokół lato, gdzieś w pobliżu szum morza… Klęcząc na ulicach miasta żegnamy swojego rodaka. Obejmujemy się mając nadzieję, że kolejny alarm powietrzny nie przeszkodzi nam w godnym pożegnaniu naszego obrońcy. Jużne znajduje się 200 kilometrów od linii frontu. Jego dusza jest smutna, pełna bólu, ale cała. Mariupol, Bucza, Irpin, Charków, Sumy, Czernihów, Chersoń, Mikołajów… Co się stało z ich duszami?

Po trzech tygodniach spędzonych w domu wróciłam do Cieszyna. Nie, nie na zawsze. Tyle, że wciąż ciężko mi się przyzwyczaić do syren i spać spokojnie przy odgłosach wybuchów. Przyjechałam do mojego miasta na granicy po pokój. Po beztroskie rozmowy w towarzystwie, po uściski bliskich osób. Żeby spacerować po starych uliczkach, które przetrwały wiele wojen i nabrać sił. 

Chyba nie da się wojny zaakceptować. Można po prostu jakoś się do niej przyzwyczaić i żyć. Robić zwykłe rzeczy, pracować, uczyć się. Nie dlatego, że są tak ważne, ale po to by nie zwariować. Bo w rzeczywistości nie widzi się większego sensu w tym, co było takie ważne do tej pory. Jak spędzić weekend i co zjeść na obiad. Jakie to ma znaczenie, jeśli pocisk w każdej chwili może trafić w miejsce, w którym stoisz? Ale w końcu, dopóki nie trafi – żyjemy! Tak żyją moi krewni, przyjaciele, koledzy, którzy nie opuścili Jużnego od początku wojny. I tak przeżyłam trzy tygodnie. Zajmowałam się zwykłymi sprawami, starając się nie zwracać uwagi na nowe realia. W pracy, kiedy wyły syreny, wychodziłam z biura na zewnątrz zgodnie z nowymi rozporządzeniami. Budziłam się w nocy i nie mogłam zasnąć. Nie, nie schodziłam do schronu. To dziwne uczucie. Kiedy zdajesz sobie sprawę, że nie ma wyjścia. Bo prawdziwych schronów przeciwbombowych nie ma. Po prostu leżysz, wsłuchujesz się w nocną ciszę i czekasz na to co nieuchronne. Do tej pory mieliśmy szczęście – pociski omijały nasze miasto. 

„Uwaga! Alarm powietrzny odwołany…” 

Ukraińskie miasta żyją. Świętują ważne daty, opłakują zmarłych, przyjmują dzieci w szkołach i przygotowują się do zimy. Ich serca biją! 

Скалічені душі українських міст. Моя історія повернення додому