Kilka słów o języku czechosłowackim

 

Od czasów średniowiecza kontakty w obszarze gospodarczym, kulturalnym, religijnym przedstawicieli obu grup językowych były ożywione. W tym czasie, z uwagi na to, że język słowacki funkcjonował jedynie w odmianach gwarowych, nie było silnego centrum, w którym mógłby ukształtować się język literacki i rola ta przypadała na Słowacji językowi czeskiemu.

Z XV wieku zachowało się na Słowacji około 200 dokumentów administracyjno-prawnych zapisanych w języku czeskim. Przykładowym ważnym dokumentem jest tzw. „Žilinska kniha” – księga miejska Żyliny. Jej podstawę stanowi niemiecki tekst prawa magdeburskiego z 1378 roku i jego czeski przekład z elementami słowackimi z 1473 roku. Druga część księgi miejskiej Żyliny to zapisy z lat 1380–1524, częściowo niemieckie i łacińskie, a od 1451 roku czeskie. Są to zapisy dotyczące spraw majątkowych, oświadczenia o długach, spadkach, posagach, testamentach itp., pisane przez różne osoby. Oprawiony w skórę manuskrypt jest przechowywany w Archiwum Państwowym w Żylinie.

Duża fala języka czeskiego na Słowacji to okres reformacji, która wprowadziła zasadę używania języka rodzimego w opozycji do łaciny używanej w Kościele katolickim. Słowaccy protestanci, nie mając własnego skodyfikowanego języka, zaczęli posługiwać się językiem czeskim, w czym dużą rolę mieli protestanci czescy, którzy w tym czasie osiedlali się na Słowacji, zwłaszcza w okolicach Trenczyna oraz środkowo- i wschodniosłowackich miast górniczych. W tekstach pojawiały się zróżnicowane regionalne elementy języka słowackiego. Pierwszą próbą kodyfikacji słowackiego języka literackiego była działalność mnicha kamedulskiego z Czerwonego Klasztoru w Pieninach Romualda Hadbavnego 

(1714-1780). Jest on autorem pierwszego przekładu Pisma Świętego (1756-1759) na język słowacki oraz autorem słownika łacińsko-słowackiego Syllabus Dictionarii Latino-Slavonicus (1763). Wstęp do tego słownika zawiera sformalizowane reguły języka słowackiego. Działalność tego ośrodka miała jednak ograniczony zasięg.

W okresie oświecenia następuje rozbudzenie świadomości i aspiracji narodowych Słowaków. Jednym z przejawów był postulat skodyfikowania ogólnosłowackiego języka literackiego. Zadanie to rozpoczął Anton Bernolák (1762–1813) z grupą młodych teologów katolickich z bratysławskiego seminarium duchownego. Skodyfikowana przez Bernoláka i jego współpracowników wersja literackiego języka słowackiego była w użyciu (przede wszystkim przez inteligencję katolicką) przez około 50 lat. Kolejny etap kodyfikacji prowadzący do powstania ugruntowanej ogólnonarodowej wersji literackiego języka słowackiego to działalność Ľudovita Štura (1815-1856) i jego przyjaciół w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. Jednocześnie w tym czasie wybrzmiewały głosy propagujące używanie przez Słowaków jako języka urzędowego i literackiego języka czeskiego lub spreparowanego czeskiego z elementami słowackimi, tak by czeski stawał się libozvučny (miły dla ucha). Zwolennikami tej teorii byli między innymi Josef Jungmann (1773-1847), František Palacky (1798-1876), Jan Kollar (1793-1852) i Pavol Šafarik (1795-1861), którzy swoje poglądy wyrazili w pracy zbiorowej „Hlasowe o potřebě jednoty spisowneho jazyka pro Čechy, Morawany a Slowaky” (1846). Andrej Radlinsky (1817-1879) przygotował podręcznik „Prawopis slowensky s kratkou mluwnici” (1850) do nauki języka czeskiego na Słowacji.

Przełom XIX i XX wieku to okres prowadzonej przez centralne państwowe władze madziaryzacji regionów słowackich. W 1874 roku zamknięto prywatne gimnazja słowackie (Klaštor pod Znievom, Revuca, Martin), w 1875 – Macierz Słowacką (towarzystwo, które w zakresie działalności miało promowanie ogólnonarodowego literackiego języka słowackiego), a w roku 1879 wprowadzono język węgierski jako obowiązkowy w szkołach podstawowych. Przestały wychodzić niektóre czasopisma słowackie. W odpowiedzi wśród inteligencji słowackiej zrodziły się dwie opcje obrony przed wynarodowieniem ludności słowackiej. Jedna to upowszechniać ogólnokrajowy literacki język słowacki, druga opierać się w tej funkcji na języku czeskim.

 

 

 

Pierwsze zapiski w języku czeskim (wtrącenia w łacińskich manuskryptach) datowane są na X wiek. Są to zapisane alfabetem łacińskim bez użycia znaków diakrytycznych czeskie nazwy własne bądź pojedyncze zdania. Kolejne wieki średniowiecza to rozkwit czeskiego piśmiennictwa. Powstają w języku czeskim zarówno dzieła literackie, jak pieśni kościelne, kroniki, utwory epickie o treści rycerskiej, poezja, a także teksty prawnicze czy urzędowe. Z pomnikowych dzieł przytoczyć można „Kronikę Dalimilia” („Dalimilova kronika“, Kronika tak řečeného Dalimila) – napisana wierszem historia królestwa Czech od czasów mitycznych do 1314 roku. W kronice poruszona jest kwestia napływu ludności niemieckiej i jej konkurencji z Czechami. Duże znaczenie dla rozwoju czeskiej literatury i czeskiego języka literackiego miał ruch husycki. W tych czasach nastąpił m.in. rozkwit literatury polemicznej. Janowi Husowi (1369-1415) przypisuje się autorstwo wydanego (Uniwersytet Karola) w języku łacińskim dzieła „De orthographia bohemica” (1406-1412), w którym zaproponowane zostały m.in. zasady użycia w tekstach czeskich znaków diakrytycznych. Konsekwentne używanie znaków diakrytycznych pozwala na jednoznaczne przyporządkowanie liter do głosek. Zaproponowany system stał się wzorem również dla ortografii innych języków np. polskiego, chorwackiego czy litewskiego. Epokową pracą była wydana (sześć tomów z komentarzem krytycznym) w latach 1579–1594 Biblia Kralicka (Bible kralická). Nazwa jej pochodzi od miejsca wydania. Było to pierwsze pełne tłumaczenie Biblii na język czeski dokonane z języków oryginalnych tj. hebrajskiego i greckiego. Dzieło to miało zasięg ponadkrajowy. Wpływ Biblii Kralickiej jest widoczny np. w polskiej Biblii gdańskiej z roku 1632.

Rozkwit czeskiego piśmiennictwa na długie lata został przerwany po klęsce militarnej Czechów pod Białą Górą (1620), po której wraz z władzą Habsburgów dominująca rola przypadła językowi niemieckiemu. Wraz z germanizacją nastąpiło prawie całkowite wykorzenienie kultury czeskiej. Powrót jej nastąpił w XIX wieku za sprawą ruchu określonego jako czeskie odrodzenie narodowe. Głównymi postaciami działającymi na polu przywrócenia czeskiego piśmiennictwa byli Josef Dobrovský (1753-1829, slawista, usystematyzował normy językowe w „Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Sprache”) oraz Josef Jungmann (1773-1847, tłumacz na czeski dzieł literackich z niemieckiego, francuskiego, angielskiego, twórca obszernego – ponad 100 tys. haseł –  słownika czesko-niemieckiego). Co ciekawe, utrzymująca się do dzisiaj znacząca rozbieżność pomiędzy językiem literackim (spisovná čeština) a językiem potocznym (obecná čeština) ma swoje źródła w przyjęciu za wzorzec do kodyfikacji języka archaiczną już wtedy Biblię Karlicką.

 

 

Określenie język czechosłowacki pojawiło się w konstytucji Czechosłowacji z 1920 roku.

Deklarowano istnienie języka czechosłowackiego jako języka urzędowego w nowym państwie. Celem z jednej strony było zwiększenie stopnia integracji społeczeństwa, z drugiej – stworzenie statystycznej przeciwwagi dla grup niemieckojęzycznych znajdujących się w granicach Czechosłowacji. Jedną z propozycji nowego języka był opublikowany w rządowym periodyku „Parlament” projekt autora czeskiego Antonína Frinta z 1922 roku, kolejną – projekt autora słowackiego Arpáda Felcána z 1933 roku. Miał on poparcie Komitetu Przygotowawczego Zrzeszenia Zwolenników Wspólnego Języka z Bratysławy.

Zgodnie z założeniem nowy język miał powstać poprzez wzajemne przybliżenie do siebie czeskiego i słowackiego, a nie przez dostosowanie czy upodobnienie jednego języka do drugiego. Język czechosłowacki miał unikać wprowadzenia takich elementów, które różnią czeski i słowacki. Przykładowo w ortografii autorzy zakładali usunięcie grafemów typowych tylko dla jednego języka, np. czeskie u z kółkiem ů miało być zamienione na u kreskowane ú, czeskie ř oraz słowackie ŕ miało zostać zastąpione zwykłym r, a słowackie miękkie ľ miało być zamienione na zwykłe l. Konsekwencją zmian ortograficznych byłoby upodobnianie wymowy. Projekty zawierały wytyczne odnośnie systemu fleksyjnego nowego języka, a także poruszały szczegółowo inne zagadnienia gramatyczne i morfologiczne. 

Projekty utworzenia języka czechosłowackiego nie wywołały praktycznie żadnego odzewu – zarówno w kręgach naukowych, jak i u ogółu społeczeństwa. Rozbiór Czechosłowacji w 1938 roku przez Niemcy hitlerowskie zawiesił sprawę ujednoliconego języka. 

W odrodzonej po drugiej wojnie światowej Czechosłowacji zwyciężyła koncepcja równoległego funkcjonowania języka czeskiego i słowackiego. Przyjęto, że dzięki codziennym kontaktom językowym – duża rola mediów, szczególnie telewizji – wytworzy się sytuacja, że użytkownicy odpowiednio czeskiego/słowackiego będą w kontaktach posługiwali się każdy swoim językiem, jednocześnie dobrze rozumiejąc język drugiej strony. 

Obszarem, gdzie idea języka czechosłowackiego, ograniczonego jednakże do konkretnych celów profesjonalnych, utrzymywała się dłużej (a nawet podjęto próby jej realizacji) była armia. W 1958 roku weszła w życie ustawa o siłach zbrojnych, która między innymi przewidywała potrzebę opracowania i wdrożenia zestawu komend utworzonych na bazie języka czeskiego i słowackiego, bez dyskryminacji żadnego z języków, zrozumiałych dla użytkowników obu języków. Jaroslav Lipowski podaje następujący przykład, który był próbą zbliżenia obu języków do celów komunikacji w armii: „Słowackim odpowiednikiem czeskiej komendy Na záda zbrań byłby Na chrbát zbrań (słowacki leksem chrbát nie występuje w języku czeskim, a jego czeski semantyczny ekwiwalent záda nie istnieje w języku słowackim). Fachowcy terminologii wojskowej doszli więc do porozumienia, że komenda ta będzie brzmieć: Nazad zbrań. Przysłówek nazad bowiem odpowiada merytorycznej, jak również formalnej treści w obu językach”. 

To, że próba wprowadzenia wspólnego języka, w tej czy innej formie w nowopowstałym państwie, nie byłaby z góry skazana na niepowodzenie, o ile społeczeństwo wykazałoby zainteresowanie w tej sprawie, świadczy ciekawa historia języka włoskiego. Od powstania/zjednoczenia państwa (1861) język włoski, tzw. italiano standard, poza Toskanią (w której miejscowy dialekt był jego pierwowzorem) był używany przez niewielką część społeczeństwa (około 10%). Przymus aparatu państwowego, naciski i kary nie działały. Aż do zakończenia drugiej wojny światowej dzieci nie były w stanie nauczyć się oficjalnego języka włoskiego, ponieważ nie znali go ich rodzice. Prawdziwy przełom nastąpił dopiero po 1945 roku dzięki rozwojowi prasy, radia, a szczególnie telewizji. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych masowo gromadzono się przed telewizorami, aby obejrzeć programy nadawane przez jeden kanał państwowej telewizji RAI. Spikerzy mówili wyłącznie w oficjalnym  języku, a  wszystkie włoskie filmy bez wyjątku dubbingowano, aby nie wybrzmiewały w nich lokalne akcenty aktorów. I to właśnie włoski używany w telewizji w czasie pierwszych dwudziestu lat jej istnienia stał się prawdziwą „szkołą językową“, zastępując nierzadko tradycyjny system szkolnictwa. Ogromną popularnością cieszyły się specjalne programy edukacyjne, m.in. „Non è mai troppo tardi. Corso di istruzione popolare per il recupero dell’adulto analfabeta” (Nigdy nie jest za późno. Kurs kształcący dla dorosłych analfabetów). Była to nauka czytania i pisania, nadawana w latach sześćdziesiątych od poniedziałku do piątku przez RAI. W przypadku Czechosłowacji takich działań, które by promowały ideę wspólnego języka, wykorzystując do tego masowe media, nie było. Jak wspomniałam, ograniczano się do celu, jakim miała być bierna dwujęzyczność. Tymczasem w 1993 roku nastąpił koniec wspólnego państwa, a tym samym koniec wszelkich zinstytucjonalizowanych, odgórnie sterowanych działań w kierunku wzajemnego rozumienia się Czechów i Słowaków.

 

Lipowski J. „Czy istniał język czechosłowacki?” „Bohemistyka”, Wrocław 2005, nr 2, str. 81-96

Papierz M., Język słowacki, Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego, https://ruj.uj.edu.pl, online 22.02.2023

https://lingvo.info/pl/lingvopedia/czech, online 22.02.2023

https://italomania.org/historia-jezyka-wloskiego/?cn-reloaded=1, online 28.02.2023