W dziejach Polski, żydowski naród odegrał wielką rolę. Tereny naszej ojczyzny zamieszkują Żydzi już od ponad tysiąca lat, kiedy to pojawili się po raz pierwszy na dworze Mieszka I. Wteedy to też losy naszych narodów splotły się prawie nierozerwalnie (przynajmniej do II wojny światowej).
Żydzi przybywali do Polski (Polinu) z Francji, Włoch, Hiszpanii, Bliskiego Wschodu, Moraw oraz z Czech. Na ziemiach polskich znajdowali azyl, opiekę, chleb, dach nad głową, pracę i tolerancję. A nade wszystko spokój od prześladowań i pogromów.
Odawali Polsce swój kapitał i umiejętności finansowe, wiedzę – np.lekarze żydowscy, rzemieślnicy, przemysłowcy, prawnicy. Byli doradcami naszych królów, którzy nadali im wiele przywilejów (np.Statut Kaliski Bolesława Pobożnego i przywileje Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły).
Polska była ich ojczyzną, miejscem rozwoju ich życia duchowego i materialnego, ich nauki i kultury, które emanowały na inne ośrodki żydowskie na całym świecie.
Na polskich ziemiach powstało wiele ruchów żydowskich (ortdoksyjnych, asymilacyjnych i oświeceniowych) np. mistyka Szabataja Cwi, Frankizm – Jakuba Franka, ruch mistyczno-religijny stworzony przez Bal Szem Tow, zwany Chasydyzmem i postępowa Haskala.
Wywodzący się z chasydyzmu charyzmatyczni przywódcy zwani cadykami, odegrali ogromną rolę w propagowaniu religii żydowskiej, organizujączbiorowe modły połączone z biesiadami, tańcem, śpiewem i muzyką.
A kiedy Żydzi pojawili się na Śląsku Cieszyńskim? Trudno dociec, jest wprawdzie wiele śladów wskazujących, że już w okresie średniowiecza mieszkali w tej części Polski. Były to jednak pobyty czasowe i jednostkowe, związane najczęściej z ich podróżami i działalnością kupiecką .
Jak się im tu żyło? Na pewno nie tak dobrze jak w Rzeczpospolitej, bowiem…
Pierwsze, potwierdzone żródłami, informacje, o życiu i działalnośći Żydów na Śląsku Cieszyńskim pochodzą początków XVI wieku. Dokument z 1531 roku, w sprawie zakupu domu w Zamościu pod Polską Ostrawą, należącego do Jana Sedlnickiego z Choltic, przez Żyda Jakuba z Cieszyna.
W dobrach Siedlnickiego, mieszkała, w tym czasie, już dość liczna grupa wyznawców judaizmu. Płacili czynsz gruntowy od domów, które były ich własnością oraz wnosili opłaty od swej działalności (np. od prowadzenia karczmy).
W latach 60-tych XVI w., cesarz Ferdynand I nakazał usunąć wszystkich Żydów ze Śląska. W 1582 roku, po zaakceptowaniu przez stany śląskie, wprowadzono zakaz w życie. Wyjątkiem były gminy w Głogowie i Białej koło Prudnika (ich właściciele postarali się o wyłączenie ich włości z tego zakazu). Przez tereny Śląska Cieszyńskiego przejeżdżali kupcy żydowscy udający się do Krakowa lub do Pragi. Bywali w Cieszynie, Frysztacie i w Bielsku.
W 1575 roku, Żyd Markus, nadworny szklarz cieszyńskich Piastów, otrzymał pozwolenie na zakup domu przy ulicy Srebrnej.
Kiedy wybuchła wojna trzydziestoletnia, cesarz Ferdynand II, zezwolił na działalność tzw. „dworskim Żydom”, którzy w zamian za gotówkę otrzymywali prawo do prowadzenia różnych prac np. pobierania ceł i podatków, produkcji wódki i prowadzenia wyszynku.
Księżna Elżbieta Lukrecja, wzięła pod opiekę trzech morawskich Żydów, którym w 1626 roku, wynajęła pobieranie myta w Cieszynie, Skoczowie, Strumieniu i Jabłonkowie, karząc sobie zapłacić za ten przywilej kwotę 2100 złotych śląskich. W 1631 r., bracia Singerowie (pochodzący z okolic Brna), objęli funkcję poborców myta w całym Księstwie Cieszyńskim. Uzyskali także prawo do kupna domu (ulica Głęboka oraz róg Rynku i Menniczej), prowadzenia handlu i urządzenia cmentarza w Cieszynie. Prawo to potwierdził im specjalnym przywilejem cesarz Leopold I, po przejęciu Księstwa Cieszyńskiego przez Habsburgów (po śmierci Elżbiety Lukrecji,ostaniej z rodu Piastów cieszyńskich).
W 1713 roku cesarz Karol VI zezwolił Żydom na powrót i osiedlanie się na Śląsku po opłaceniu specjalnego podatku, zwanego tolerancyjnym. W 1740 roku na Śląsku Cieszyńskim zamieszkiwało już ponad 40 rodzin żydowskich, które mogły zajmować się tylko produkcją i sprzdażą wódki.
W 1752 roku cesarzowa Maria Teresa wydała Patent Tolerancyjny, dla Śląska Austriackiego (w jego składzie znalazły się ziemie Ks. Cieszyńskiego, który zezwalał na zamieszkiwanie na tym obszarze tylko 88 rodzinom żydowskim (przywilej przechodził tylko na najstarszego syna). Młodsi synowie musieli opuszczać tereny Księstwa. Doprowadziło to do przechodzenia Żydów na chrześcijaństwo.
Żydzi ne stanowili na Śląsku Austriackim, gminy żydowskiej lecz „koroprację tolerowanych Żydów”, tzw. „Żydostwo” i podlegali bezpośrednio urzednikom cesarskim (Cieszyński Starszy Krajowy, potem starosta obwodowy w Cieszynie). Przejęli monopol tytoniowy i rozwinęli tą gałąź przemysłu do tego stopnia, że musieli zatrudniać podwykonawców (tzw trafikarzy), z których wielu nie miało prawa pobytu na tych terenach. Byli jednak tolerowani, bo do kasy cesarskiej płynęly ogromne pieniądze. Musieli nosić specjalne oznaczenia, aby było wiadomo, że są Żydami, a także wnosić tzw podwójne opłaty (np. podatki lub opłaty pobierane przy wjeżdzie do Strumienia). W 1765 roku mieszkancy Białej wypędzili wszystkich Żydów, którzy mieszkali w ich mieście.
W 1772 roku , po I rozbiorze Rzeczpospolitej Polskiej, próbowano wykorzystać Żydów z ziem Śląska Austriackiego do asymilacji z Żydami Małopolskimi, np. organizując międzynarodowe targi, w Cieszynie. Żydzi miejscowi służyli za tłumaczy dla swych współwyznawców z Galicji.
Cesarz Józef II w 1781 roku wydał kolejny Patent Tolerancyjny, który łagodził przepisy krępujące Żydów, znosząc podwójne oplaty i hańbiące znakowanie, ale nakazał im używania wszędzie języka niemieckiego (za wyjątkiem miejsc kultu) oraz używania niemieckich imion i nazwisk.
W kolejnych latach zniesiono zakaz opuszczania przez młodszych synów Żydów tolerowanych, miejsca urodzenia (po wpłaceniu stosownego podatku), byli tzw Żydami nadliczbowymi.
Większość Żydów przyjęła język i kulturę niemiecką (przyczyniła się do tego m.in. działalność berlińskiego filozofa Mojżesza Mendelssona twórcy żydowskiego ruchu Oświecenia – Haskala), wstępując do niemieckich szkół i na niemieckojęzyczne uniwersytety.
Na Śląsku Cieszyńskim Żydzi zaczęli się masowo osiedlać, szcególnie w Bielsku, które stało się najliczniejszą wspólnotą w regionie. Osiedlali się także w Cieszynie, Skoczowie, Polskiej Ostrawie, Frydku, Mistku i Koloredowie. Od początku XIX wieku ponownie Żydzi zaczęli się osiedlać w Białej.
Dalej jednak obowiązywał Patent Tolerancyjny cesarzowej, który zezwalał na zamieszkiwanie na tym obszarze tylko 88 rodzinom (a było ich jiż ponad 300).Żydzi zaczęli przystępować do korporacji mieszczańskich, np. Towarzystwo Strzeleckie w Cieszynie. Powstały pierwsze domy modlitwy 1800 w Bielsku i w 1801 w Cieszynie. W Cieszynie działał rabin Juda Lobl Glucklich, nie uznawany przez władze państwowe do 1811 roku.
Pierwszy raz prawa obywatelskie nadano Żydom w okresie Wiosny Ludów (1848). Zniesiono osobne podatki dla Żydów i mogli swobodnie przemieszczać się w ramach Monarchii. Wstępowali do armii, wzięli udział w wyborach samorządowych, jeden z ich kandydatów został wybrany do rady miejskiej w Cieszynie. W 1851 roku, po upadku Wiosny Ludów, prawa żydowskie zostały zawieszone, musieli mieć zgodę na zawarcie małżeństwa i nie mogli posiadać nieruchomości. Mogli działać jako jedna gmina wyznaniowa, która objęła cały Śląsk Cieszyński, z jednyn rabinem obwodowym (pierwszym został Abracham Schmiedl). Żydzi z Bielska przejawiali chęć do samodzielności.
Pełne prawa polityczne i wyznaniowe uzyskali Żydzi dopiero w 1867 roku. Wchodzili do rad miejskich, nabyawli tytuły szlacheckie, otrzymywali tytuły honorowych obywateli, jednak największym uznaniem obdarzano żydowskich lekarzy i adwokatów.
W 1857 roku na Śląsku Cieszyńskim mieszkało ponad 2000 Żydów, a w 1911 było ich prawie 11 tys. Najmowali sie do pomocy w domach, do pracy w przemyśle włókienniczym, w przemyśle ciężkim i na kolei. Największe ich skupiska były w Bielsku, Cieszynie, Orlowej, Frysztacie, Boguminie-Dworcu, Szonychlu.Cesarz Franciszek Józef podczas swej podróży po Śląsku, w 1880 r., odwiedził synagogi w Bielsku i Cieszynie.W 1910 roku na Śląsku Cieszyńskim działało 6 żydowskich gmin wyznaniowych,każda z własnym rabinem oraz niezbędnymi obiektami kultu.
Cdn…
Korzystałem z prac:
Fuks Marian , Żydzi w Polsce. Dawniej i dziś. , Poznań 2000
Spyra Janusz , Utracony swiat Żydów na Śląsku Cieszńskim, Cieszyn 2013
Spyra Janusz, Żydowskie gminy wyznaniowe na Śląsku Austriackim (1742-1918), Katowice 2009
