W pierwszej połowie kwietnia w Cieszynie odbył się IX Międzynarodowy Konkurs Duetów z Harfą. Subtelne i delikatne brzmienie harfy od lat wpisuje się w krajobraz cieszyńskiego Wzgórza Zamkowego. Historia tego konkursu sięga roku 2005, kiedy Polskie Towarzystwo Harfowe w swojej siedzibie cieszyńskiej zorganizowało I Ogólnopolski Konkurs Duetów z Harfą. Konkurs od początku został wpisany do kalendarza imprez Centrum Edukacji Artystycznej i zaczął odbywać się cyklicznie co dwa lata, stając się szybko wydarzeniem międzynarodowym. Z wyjątkiem pierwszej edycji, muzycy koncertują na Wzgórzu Zamkowym. To wyjątkowe wydarzenie jest okazją do zaprezentowania się młodych harfistów grających w duecie z innym dowolnym instrumentem oraz wszystkich kompozytorów tworzących muzykę na ten piękny instrument, dla których przewidziano kategorię prawykonań.
Wielu osobom, które słyszą harfę, kojarzy się ona z muzyką aniołów. Jest ona jednym z najstarszych instrumentów muzycznych, na których gra się do dziś. Jej genezy należy szukać w pradawnych łukach myśliwskich. Giętkie kije z kilkoma cięciwami przeznaczone do grania istniały na całym świecie od tysięcy lat. Już w starożytności pojawiły się stabilne drewniane szkielety, które umożliwiały zastosowanie coraz większej ilości strun. Wiemy, że harfa była znana i bardzo popularna np. w Mezopotamii. Z okresu V-IV wieku p.n.e. z terenu dzisiejszego południowo-zachodniego Iranu pochodzą pieczęcie, kamienie, reliefy, płaskorzeźby przedstawiające harfiarzy, często w towarzystwie innych muzyków, np. podczas uczty. Piktogramy oznaczające harfę występują na najwcześniejszych glinianych tabliczkach z tekstem, jakie istnieją.
Za najstarsze odkryte harfy uważa się harfy z Ur. Zostały wydobyte przez Leonarda Woolley’a w 1929 roku z grobowca króla Abargi, którego zwłoki datuje się na 2685 lat p.n.e. W Ur odkopano fragmenty ośmiu symetrycznych i asymetrycznych lir w kształcie byków, jednej liry o zaokrąglonym spodzie i dwóch okrągłych harf – razem z ciałami muzyków pochowanych obok instrumentów. O wadze odkrycia świadczy fakt, że harfy i liry z Ur są uważane za najstarsze odkryte instrumenty strunowe i jedyne drewniane z tego okresu. Warto w tym miejscu zauważyć, że lira była instrumentem świeckim i nie miała wstępu do świątyń, w przeciwieństwie do harfy.
Odkryto także prawie sto tabliczek opisujących systemy strojenia instrumentów w Mezopotamii. Oto przykładowa instrukcja strojenia harfy:
„Gdy harfa jest nastrojona w skali A masz tryton (trójtonowy interwał) między strunami X a Y napręż/rozluźnij strunę X o pół tonu i twoja harfa będzie nastrojona w skali B. Gdy harfa jest nastrojona w skali išartum tryton między strunami nr 5 i 2 to qablitum
rozluźnij struny 2 i 9 o pół tonu wtedy harfa będzie nastrojona w skali kitmum. Gdy harfa jest nastrojona w skali kitmum tryton między 2 i 6 to išartum napręż struny 2 i 9 o pół tonu wtedy harfa będzie nastrojona w skali išartum”.
Harfę znali również Asyryjczycy, o czym wiemy np. dzięki kamiennym reliefom z Niniwy (VII wiek p.n.e.) i starożytni Egipcjanie. W piśmiennictwie starożytnego Egiptu ważne miejsce zajmują Pieśni harfiarzy. Teksty te występują jako inskrypcje w grobowcach z okresu Średniego Państwa (na papirusach odnajdujemy je dopiero w okresie Nowego Państwa). Widnieją w pobliżu malowideł przedstawiających harfiarzy, toteż uważa się, że pieśni te były przez nich śpiewane. Szczególnie znana jest Pieśń harfiarza z grobowca Neferhotepa (ok.1239-1118 p.n.e.) w Tebach Zachodnich. Utwór jest przykładem poematu miłosnego i wyraża egipskie Carpe diem.
Starożytni Grecy przypisali harfę muzie Terpsychorze (radości i tańca). Także Galowie i Celtowie znali ten instrument. W religii chrześcijańskiej harfa stała się atrybutem aniołów oraz króla Dawida. W sztuce średniowiecznej harfy symbolizowały Trójcę Świętą i wyrażały uwielbienie dla niej. Święty Augustyn porównał dziesięć przykazań Bożych do dziesięciu strun harfy Dawida.
Samo słowo harfa pochodzi od indoeuropejskiego słowa KER, co oznacza wygięty, zakręcony. Pierwszy raz słowo harfa pojawia się w poemacie Venantiusa Fortunatusa, biskupa Poitiers w VI w., który pisze: Romanusque lyra, plaudat tibi barbarus harpa, Graecus Achilliaca, crotta Britanna canat. Co można tłumaczyć: Rzymianie szczycą się lirą, barbarzyńcy harfą, Grecy lirą Achillesa, Brytowie crottą.
Harfa jest instrumentem narodowym w Irlandii, Mjanmie (d. Birmie), Peru, Paragwaju. W Mjanmie znana jest jako Saung Gauk i symbolizuje głos Buddy. Unikatowość tej harfy polega na niezwykle starej tradycji gry oraz na tym, że ma to być jedyna dawna harfa używana nadal w Azji.
Szczególnie duże jest znaczenie harfy w kulturze Irlandii. Znajduje się współcześnie w herbie tego państwa (złota harfa ze srebrnymi strunami na niebieskim tle) i stanowi jego symbol. Jej rysunek znajduje się na rewersie irlandzkiego euro. Co ciekawe, harfa, będąca pierwowzorem godła, istnieje do dziś. Pochodzi najprawdopodobniej z XIV wieku i znajduje się w Trinity College w Dublinie. Jednak wiemy, że już wcześniej (w XII wieku) Irlandczycy powszechnie grali na harfie, którą nazywano CITHARA. Dźwięki harfy towarzyszyły pieśniom o bohaterskich czynach, jakie opowiadali bardowie, podczas wystawnych uczt na zamożnych dworach. Był to więc instrument elitarny. Ponadto od 1207 roku harfa pojawiała się na angielskich monetach wybijanych dla Irlandii. Produkcją harf trudnili się mistrzowie w swoim fachu, a na instrument było stać tylko ludzi majętnych. Poeci i bardowie mogli nabyć harfę tylko dzięki wsparciu możnych mecenasów. Podbój Irlandii dokonany przez Anglików w XVI i XVII w. miał na celu nie tylko zagarnięcie terytorium, podporządkowanie sobie ludności, ale i zniszczenie miejscowej kultury, w tym jednego z symboli tego kraju – harfy. Prześladowania harfiarzy były wówczas stałą praktyką. Ścigano ich i mordowano, ponieważ dla Anglików byli elementem podejrzanym i wywrotowym, który buntował miejscową ludność przeciwko nowym panom. To w dużej mierze dzięki irlandzkim bardom przegnanym z Irlandii harfa rozpowszechniła się w Europie (pisze o tym V. Galilei w XVI w.). Rosnącej popularności harfy na kontynencie sprzyjały także migracje tysięcy Irlandczyków, którzy najmowali się na europejskich dworach. Prześladowania Cromwella spowodowały przejściowy zanik tradycji grania na harfie w Irlandii, która odrodziła się dopiero w wieku XVIII. Pojawiło się wówczas nowe pokolenie bardów, często ślepców, tak jak legendarny Turlough O’Carolan.
Poza wspomnianą Irlandią harfa w czasach nowożytnych nie była zbyt rozpowszechniona w Europie aż do XVIII wieku. W XV wieku popularny był klawesyn, a w XVII fortepian. Zainteresowanie harfą zwiększyło się częściowo dzięki francuskiej królowej Marii Antoninie, która była zapaloną i utalentowaną harfistką. Tak naprawdę jednak przyczynił się do tego rozwój techniczny instrumentu. Przypomnijmy, że we współczesnej 47-strunowej harfie zmiany wysokości dźwięków następują w wyniku skracania dźwięków przez mechanizm pedałowy; każdy dźwięk w oktawie przypisany jest określonej dźwigni. Ma ona dwa stopnie: jeśli wciśniemy pedał o jeden „schodek”, dźwięk podwyższy się o pół tonu, jeśli o dwa „schodki” – wysokość tonu zmieni się o cały ton „do góry”.
Zanim powstała harfa pedałowa, muzyk mógł lewą ręką zmienić za pomocą haczyka wysokość struny o pół tonu. W 1697 roku Jakob Hochbrucker zbudował harfę pedałową, w której zmiany wysokości dźwięku o pół tonu dokonywano za pomocą nóg. Dzięki tej rewolucji harfa ponownie stała się popularna. Zaczęto budować piękne instrumenty, które zdobiły salony władców i arystokracji. Przez cały XVIII wiek trwały prace nad ulepszaniem mechanizmu, w czym konkurowały zakłady: Jean Henri Naderman, Georges Cousineau, Pleyel, Antonie i Pierre Chaillot, Louvet i Sébastien Erard. I w tym miejscu pojawia się interesujący wątek polski, związany z osobą Karola Grolla.
Karol zaczynał drogę zawodową jako ilustrator w drukarni ojca, a jego przygoda z harfą rozpoczęła się, gdy jako młody człowiek poznał księcia Ogińskiego. Książę zaliczał się wówczas do najbogatszych Polaków, był wpływowym politykiem, hetmanem, pisarzem, inicjatorem budowy kanału (łączącego Niemen z Dnieprem), a także mecenasem sztuki. Ponadto komponował oraz doskonale grał na skrzypcach, klarnecie i na harfie. To właśnie Ogiński jest autorem hasła „harfa” w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. Książę był także jednym z wielu w tamtym czasie, którzy pracowali nad poprawą mechanizmu przestrajającego struny w harfie. Wiemy, że wraz z Karolem Grollem w latach 90-tych XVIII wieku udało im się stworzyć mechanizm, który później został opatentowany w Anglii. Z powodów osobistych i sytuacji w Polsce Karol Groll wyjechał do
Anglii w 1804 roku. Wkrótce w Londynie rozpoczął badania i opatentował specjalną farbę do malowania porcelany. W 1807 roku Groll opatentował system przestrajający dwukrotnie każdą strunę harfy za pomocą siedmiu pedałów (patent numer 3059). Przedstawione tam rysunki i szczegóły systemu są stosowane do dziś. Francuski budowniczy instrumentów Sébastien Erard dostrzegł od razu genialność rozwiązania i za cenę 10 000 czerwonych polskich złotych (według innych źródeł – 30 000) odkupił patent od Grolla. Patent Erarda z 1808 roku przedstawia rozwiązanie identyczne jak u Grolla. Karol Groll wrócił do Warszawy w 1828 roku i działał jako wynalazca i przedsiębiorca. Ostatni okres życia (ponad dwadzieścia lat) spędził zapomniany i osamotniony, do czego przyczynić się miały opowieści o jego rzekomych dziwactwach. Zmarł w 1857 roku i został pochowany w rodzinnym grobowcu na warszawskim cmentarzu ewangelicko-augsburskim.
To Erard został zapamiętany w świecie jako twórca współczesnego systemu przestrajania harfy, a jego instrumenty zdominowały konkurencję (w XIX wieku w Paryżu i w Londynie wyprodukowano 6000 harf Erarda). Od tego czasu harfa zyskała pełną chromatykę, a dzięki możliwości otrzymania z każdej struny trzech tonów ilość dźwięków powiększyła się do 138.
Dzięki imponującemu poszerzeniu możliwości harfy instrument ten, uważany do tej pory za mało praktyczny, stał się bardziej interesujący dla twórców. Pierwszymi kompozytorami, którzy włączyli harfę do orkiestry symfonicznej byli Jerzy Fryderyk Haendel oraz Christoph Willibald Gluck. Na stałe harfa zagościła w orkiestrze w XIX wieku dzięki twórczości Hektora Berlioza oraz Ryszarda Wagnera, którzy zainspirowali kolejnych kompozytorów. Szczególnie lubianym przez słuchaczy efektem jest szerokie glissando, charakterystyczne tylko dla harfy, które powstaje poprzez przesuwanie dłoni przez wszystkie kolejne struny w górę bądź w dół.
Warto jeszcze wspomnieć o ciekawej odmianie harfy ,jaką jest harfa eolska. Była znana już w starożytności, np. w starożytnej Grecji, a dużą popularnością cieszyła się w romantyzmie. Jej nazwa pochodzi od Eola, greckiego boga wiatrów. Harfę eolską ustawia się na wolnym powietrzu, np. w ogrodach lub parkach, a muzykiem jest sam wiatr, który wprawia w drganie struny rozpięte pionowo na prostokątnym pudle rezonansowym.
Niech ta niewielka dawka informacji o historii harfy będzie zachętą do bliższego poznania muzyki granej na tym pięknym instrumencie o wyjątkowym brzmieniu. Już teraz czekamy na kolejne okazje usłyszenia harfistów w Cieszynie.
Karol Groll (Gröll, Groll i Groell) – sztycharz, rytownik, rysownik, malarz, pisarz, chemik, inżynier, wynalazca i przedsiębiorca – urodził się w 1770 roku w Warszawie. Był synem zasłużonego dla polskiej kultury Michała Grölla – księgarza niemieckiego, który przybył w 1759 roku z Drezna do Warszawy, otwierając na Starym Mariawilu (w miejscu obecnego Teatru Wielkiego) księgarnię, a w 1778 drukarnię czynną do roku 1806. To tam drukowano mowy sejmowe, dokumenty królewskie oraz polską i światową literaturę. Ojciec Karola wydawał przez osiem lat pismo literackie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, z różnych autorów zebrane”, w którym ukazywały się utwory Krasickiego, Naruszewicza, Trembeckiego, Kniaźnina, Niemcewicza jak również poezje i mowy sejmowe Michała Kazimierza Ogińskiego.
Bibliografia:
Maciej Jabłoński, O strunach słów parę, www.filharmonia.krakow
Kamil Kopacewicz, Muzyka w Mezopotamii, https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/53829061/Muzyka_w_Mezopotamii_kopacewicz_2013-libre.pdf
Anna Olek, Karol Groll. Zapomniany polski wynalazca współczesnej harfy, „Culture Avenue”, 13 października 2016 www.cultureave.com/karol-groll-zapomniany-polski-wynalazca-wspolczesnej-harfy/
harfa.pl
www.tpi.poznan.pl/2i.html
pl.wikipedia.org/wiki/Pie%C5%9B%C5%84_harfiarza
pl.wikipedia.org/wiki/Karol_Gr%C3%B6ll
