17 grudnia 1855 roku w Dziedzicach otwarto stację kolejową. Pociąg z Wiednia, via Bohumin, przybył na dworzec we wczesnych godzinach rannych. Nie było orkiestry ani zgromadzonych tłumów, gdyż bardzo mroźny był ów poranek. Delegacja władz spółki kolejowej, która budowała linię Bohumin-Dziedzice, przedstawiciele dworu cesarskiego pokręcili się po peronie małego jeszcze wtedy dworca i po niecałej godzinie, wyruszyli w drogę powrotną do Wiednia.
Tak zaczęła się historia jednego z największych węzłów kolejowych na ziemiach polskich – stacji Dziedzice.
Rok wcześniej, w 1854, otwarto w Dziedzicach lokomotywownię, która służyła do garażowania lokomotyw i ich napraw. Wyposażona została w następnych latach w obrotnicę wachlarzową oraz w warsztaty kolejowe. W Dziedzicach powstała kolonia domów dla pracowników Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda.
Miasto Czechowice-Dziedzice powstało dzięki kolei i też dzięki kolei zaczęło się rozwijać i uprzemysławiać. Mimo, że dziś dworzec kolejowy wygląda paskudnie, domy kolejowe nie należą do najatrakcyjniejszych obiektów do zamieszkania, a lokomotywownia też już najlepsze lata ma za sobą, to w mieście przetrwał kult i szacunek do kolei i kolejarzy.
W 1867 roku rząd austriacki wprowadził w Galicji i na Śląsku Austriackim język polski jako urzędowy poza koleją, pocztą i urzędami górniczymi. Urzędnicy powyższych instytucji musieli egzaminy zawodowe składać także w języku niemieckim.
Na przestrzeni tych ponad 160 lat, od otwarcia stacji w Dziedzicach, wytworzył się specyficzny slang kolejarzy i maszynistów będący mieszaniną niemieckiego, czeskiego, polskiego, śląskiego i gwary Śląska Cieszyńskiego.
Pozwolę sobie dziś przedstawić słowniczek zwrotów kolejowych (wybór własny), które były używane na dziedzickim dworcu na przełomie XIX i XX wieku (niektóre jeszcze dziś, czasem, można usłyszeć).
Słowniczek kolejowy
Abcwajgung – odgałęzienie
Abfart – odjazd
Abfartstacja – stacja odjazdowa
Ablezunek – zmiana służby kolejowej
Abszlus – zamknięcie
Ajlcug – pociąg pośpieszny
Ajlgut – przesyłka pośpieszna
Ajnfart – wjazd
Ajnglajzigier ban – kolej jednotorowa
Ajsztajgien – wsiadać
Ambus – kowadło
Amblaż – opakowanie
Amper – wiadro, kubeł
Auswajcha – wymijanka
Bajlada – korytko
Bajscengi – szczypce
Bajtel – ogniwo
Baki – szczęki imadła
Balansier – wahacz
Bancajt – czas kolejowy
Bandaż – obręcz koła
Bandzega – piła taśmowa
Banhof – dworzec kolejowy
Banlinja – szlak kolejowy
Bansztreka – szlak kolejowy
Banwechter – dróżnik
Barjera – rogatka kolejowa
Beglajter – konwojent
Blajwaga – poziomica
Bliczug – pociąg błyskawiczny
Bor – świder
Brankard – wagon towarowy
Brek – hamulec
Bremza – hamulec
Brener – palnik
Bruslatarnia – latarka napierśna
konduktora lub
latarnia czołowa
lokomotywy
Bufor – zderzak
Bukfel – piłka do żelaza
Cangi – kleszcze
Cążki – obcążki
Cejchram – szafka narzędziowa
Cugekspedjent – dyżurny ruchu
Cugfirer – kierownik pociągu
Cuglokomotywa – lokomotywa pociągowa
Cugmanszaft – załoga pociągu
Cugszranki – zapora zwodzona
Curiksziben – cofanie pociągu
Cuwartecajt – czas czakania na pociąg
Cybant – opaska
Cysternenwagien – cysterna kolejowa
Dampfhajcung – ogrzewanie parowe
Depo – skład
Dinstabcejchen – odznaka służbowa
Dinstbuch – książka służbowa
Dinstur – zegar slużbowy
Dopelglajs – podwójny tor
Drajszajba – obrotnica
Drebank – tokarka
Drylować – wiercić
Dybel – kołek
Egalizyrka – tokarka pociągowa
Ekstrazug – pociąg nadzyczajny
Entglajzowanie – wykolejenie
Fajerant – po robocie
Fajerbiksa – palenisko
Fajerhak – pogrzebacz
Fajerować – palić
Fajla – pilnik
Fana – chorągiewka
Fergeszwindigkajt – szybkość jazdy
Farkartenrewizja – sprawdzanie biletów kolejowych
Farordunung – rozkład jazdy
Feder – sprężyna
Ferszlusweksel – uchwyt
Fest – mocno
Ferszubka – lokomotywa
przetokowa
Fogzal – dworzec kolejowy
Fracht – przewóz
Frachtkarta – list przewozowy
Frachtówka – wagon towarowy
Gazkolba – lutownica
Giebrechen – uszkodzenie
Gielajz – tor kolejowy
Gielandry – poręcze
Giterwóz – wagon towarowy
Glajszperbaum – zapora torowa
Glaspapier – papier ścierny
Grencstacja – stacja graniczna
Gwicht – ciężar
Gwichty – ciężarki
Hajc – ogrzewalnia
Hajchaus – ogrzewalnia
Hajcować – palić
Haltsztela – przystanek
Hamrować – kuć
Handbremza – hamulec ręczny
Handhamer – młotek
Handsignallatarnia – latarka sygnałowa
ręczna
Hasza – popiół
Hilfscug – pociąg ratowniczy
Iberfur – przewóz
Ibersztunda – godzina nadliczbowa
Iberzecung – przejazd kolejowy
Kantmaszyna – strugarka, frezarka
Knaga – klamka
Knajpcęgi – obcążki
Kolba – lutowniaca
Korncengi – szczypczyki
Ladegiewicht – pojemność, ładowność
Lampista – lampiarz
Langzam – powoli
Lokomotiffirer – maszynista
Lon – zapłata, płaca
Lufcik – małe okienko
Majsel – dłuto
Militercug – pociąg wojskowy
Mitchorch – podsłuch
Naba – piasta
Nachtdinst – służba nocna
Nebenglajs – boczny tor
Odfalcować – odwinąć
Odryglować
zwrotnicę – otworzyć zwrotnicę
Pakhaus – magazyn
Pakier – posługacz kolejowy
Pasirszajn – przepustka
Perzonencug – pociąg pasażerski
Postbeferderung – przewóz poczty
Postwagien – wgon pocztowy
Poszpanować – naciągnąć
Pufer – zderzak
Pucwola – pakuły – wełna do czyszczenia
Pumpiarz – dozorca pompy
Rabanek – spust
Rauchfang – komin
Rezerwepartja – służba zapasowa
Rolwagen – wagon
Rysor – resor
Sibować – przetaczać
Siubrygiel – zasówa
Stacjonsforszand – zawiadowca stacji
Sygnalfana – proporczyk, flaga
sygnałowa
Sygnalhorn – róg sygnałowy
Sygnalwagien – wagon końcowy
Szlaka – żużel
Szlauch – wąż do polewania
Szluska – latarnia sygnałowa
końcowa
Szmir – smar
Szmergiel – papier ścierny
Szneferweung – zaspa śnieżna
Sznelcug – pociąg kurierski
Szperszranki – zapora kolejowa ciągle zamknieta
Szraubkluba – imadło
Szraubsztok – imadło
Sztangiel – drąg
Sztreka – szlak kolejowy,
tor kolejowy
Sztrekowy – torowy
Szwajsownik – spawacz
Tresyna – drezyna
Trzewik torowy – wykolejnica
Unterfartować – jechać powyżej
dozwolonej prędkości
Untergiesztel – podwozie
Urenrichten – nakrecanie zegarów,
regulowanie zegarów
Wagzał – dworzec kolejowy
Wajchensztetler – zwrotnicowy
Wechter – dróżnik
Weksel – zwrotnica
Wyfasować – pobrać z magazynu
Wziąć sztych
i krajcmas – zmierzyć lokomotywę
Zablindować światło – zasłonić światło
Zadychtować – uszczelnić
Zaferpakować – uszczelnić
Można by dalej i więcej… Jeśli Państwu spodobała się „gwara kolejarska” to bez problemu znajdziecie w starych kolejowych podręcznikach lub słownikach wiele innych pięknych i ciekawych znaczeń. Szkoda, że coraz bardziej zapominanych.
Świat parowych maszyn odszedł już do muzeów lub na złom, teraz ginie język, którym posługiwali się kolejarze, konduktorzy, maszyniści, etc.. Nie dajmy mu zaginąć.
