10 września 1905 roku, w Dziedzicach, uroczyście otwarto gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W ceremonii inaugurującej działalność dziedzickiego towarzystwa wzięli udział członkowie gniazd z okręgu krakowskiego, lwowskiego i żywieckiego. Przybyli także sokołowie z Górnego Śląska i Warszawy. Gośćmi wydarzenia byli m.in. Wojciech Korfanty, Michał i Antoni Wolscy z Bytomia, Klemens Matusiok, dr Konstanty Wolny, dr Zygmunt Seyda, dr Jan Galicz i prof. Badura.
Uroczystości rozpoczęto mszą świętą w kościele pw. NMP Wspomożenia Wiernych w Dziedzicach, którą odprawił ksiądz Antoni Macoszek. Po części oficjalnej, w gospodzie Jana Stryczka wydano obiad, podczas którego mowy wygłosili druhowie Kmiecicki, Galicz oraz zaproszeni goście. Później w pochodzie udano się do lasku Ludwika Budnioka i na łąkę Pawła Kielocha, gdzie odbył się festyn sokoli, w trakcie którego druhowie zaprezentowali się w ćwiczeniach na drążku, z lancami i w ćwiczeniach wolnych. Uczestnikom imprezy przygrywała orkiestra druhów z okręgu krakowskiego. Wieczorem w gospodzie Jana Stryczka w Dziedzicach odbyła się zabawa taneczna, która przeciągnęła się do późnej nocy. „Zastępy dziarskich druhów, wspaniałe ćwiczenia i płomienne przemówienia działaczy polskich zobrazowały tężyznę ducha polskiego, zbiorową, pełną poświęcenia pracę nad uświadamianiem narodowem i coraz bardziej rosnące poczucie godności narodowej, jako źródło ofiarnej samoobrony przed wynaradawianiem. Toteż dzień ten był zapowiedzią pomyślnej pracy gniazda i bardzo ożywionego ruchu narodowego naszego zakątka.”
Pierwsze gniazdo sokole na Śląsku Cieszyńskim założono w Cieszynie w 1891 roku, potem powstały gniazda w Michałkowicach (1903), Frysztacie i Karwinie (1904). Dziedzicka organizacja była piątą na tym terenie i objęła swym zasięgiem północno-wschodnią część dawnego Księstwa Cieszyńskiego. „Powstała ona przede wszystkim dzięki gorliwej pracy polskiego nauczycielstwa, które razem z duchowieństwem zakładało liczne towarzystwa oświatowe, i pracowało w nich, budząc coraz bardziej uświadomienie narodowe…”.
Zajęcia gimnastyczne, chór i orkiestra
A wszystko zaczęło się, gdy z inicjatywy Stanisława Kmiecickiego, Karola Mazurka, Władysława Górnikiewicza, Aleksandra Szmida, Franciszka Janika, Józefa Machalicy w Dziedzicach odbyło się spotkanie informacyjne, na którym postanowiono zwołać zebranie założycielskie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Zebranie, w którym wzięło udział 30 obywateli, udało się zorganizować pod koniec czerwca 1905 roku. Statut organizacji przedstawił Friedl, redaktor „Głosu Ludu Śląskiego”, po czym założono sokole gniazdo w Dziedzicach i wybrano zarząd organizacji. Prezesem został Stanisław Kmiecicki, zastępcą – Józef Machalica, sekretarzem – Władysław Górnikiewicz, skarbnikiem – Karol Mazurek, inż. Władysław Koszko objął funkcję naczelnika, a jego zastępcą został Beniamin Kolaczek. Członkami zarządu Towarzystwa zostali: Stanisław Cyankiewicz, Franciszek Janik i Leopold Piesko. Do Komisji Rewizyjnej powołano: Ludwika Budnioka, Michała Olszewskiego i Stanisława Rzeszowskiego. Statut Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dziedzicach zatwierdził Rząd Krajowy w Opawie.
W pierwszym roku działalności Towarzystwa przyjęto 56 druhów, wśród których byli m.in. Józef Przybyłko, Ludwik Chrobak, Jan Stryczek, Julian Rembecki, Józef Kopeć, Henryk Bobulski, Józef Suchy, Karol Malik, Adolf Koutnik, Jan Tesarz, Franciszek Kuboszek (rolnik z Zarzecza), Paul Bohumir, Alojzy Machalica, Ferdynand Matuszek, Norbert Rosenthal, Karol Oczkowski, Jerzy Łaszczok, Wilhelm Zipser, Leon Kułakowski, Michał Olszewski (kierownik szkoły w Zarzeczu), Leon Krzysztoforski i Jan Herok (z Grabowic). Do dziedzickiego gniazda należeli też mieszkańcy Pszczyny, którzy własne gniazdo powołali do życia dopiero po zakończeniu I wojny światowej.
W „Sokole” w Dziedzicach organizowano zajęcia gimnastyczne, prowadzono chór mieszany i orkiestrę smyczkową, którą dyrygowali Beniamin Kolaczek, Leopold Piesko i Władysław Górnikiewicz. Powstało amatorskie koło teatralne, które wystawiało sztuki patriotyczne i utwory polskich autorów. Zastęp ćwiczeń gimnastycznych prowadzili: naczelnik inż. Władysław Kokoszka (1905-1908), Stanisław Cyankiewicz (1909-1912), Stefan Królikowski (1913-1914). W miarę możliwości, szczególnie finansowych, kupowano sprzęt gimnastyczny, odzież sportową, buty sportowe etc. Zbierano także środki na budowę siedziby Towarzystwa, tzw. sokolnię. Początkowo zbiórki i zajęcia gimnastyczne prowadzono w lokalu Jana Stryczka.
Ośrodek życia narodowego
„Sokół” w Dziedzicach stał się też ośrodkiem życia narodowego. Dzięki zaangażowaniu jego członków organizowano obchody uroczystości narodowych (np. święto
3 Maja) i patriotycznych (np. wieczornice z poezją Adama Mickiewicza czy poświęcone Tadeuszowi Kościuszce).
W 1913 roku z inicjatywy druha Królikowskiego dziedzicka drużyna ćwicząca przystąpiła do wojskowych drużyn sokolich. Zasilona trzema skautami oraz dwoma członkami Związku Strzeleckiego z Żebraczy szkoliła się w zakresie musztry i strzelectwa pod kierownictwem wspomnianego druha, który był oficerem wojska austriackiego.
W maju 1914 roku wojskowa drużyna sokola z Dziedzic, wraz z druhami z drużyn z powiatu bialskiego oraz Brzeszcz i Oświęcimia, urządziła pokazowe manewry. „… widok drużyn uzbrojonych, które po skończonych manewrach, w dniu 30 maja, przemaszerowały przez Dziedzice i udały się do kościoła w Czechowicach na obchód 3 Maja, zaniepokoił miejscowych Niemców, zdradzających głośno swe niezadowolenie, że władze pozwalają na takie ćwiczenia”.
7 sierpnia 1914 roku 23 dziedzickich sokołów złożyło przysięgę wierności na sztandar Towarzystwa w Dziedzicach, a 25 sierpnia drużyna złożona z 40 ochotników, pod opieką Adolfa Janika, wyjechała na punkt zbiorczy Legionów w Cieszynie. Z tej grupy 21 pozostało w formacjach Józefa Piłsudskiego.
W czasie wojny działalność Towarzystwa zamarła. Działało tylko koło amatorskie, które w Dziedzicach i na Żebraczy wystawiło 22 przedstawienia patriotyczne. Część dochodów lokowano w kasie oszczędnościowej, a resztę przeznaczano na cele Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) oraz na fundusz wdowi po poległych legionistach. Wspierano także druhów, którzy uciekli z więzień (np. z Huszt na Węgrzech) i przedostawali się do Legionów w Piotrkowie. Kółko wraz z orkiestrą odłączyło się od „Sokoła” w 1919 roku, przekształcając się w Komitet Budowy Pomnika Legionisty (odsłonięty w 1924).
Po zakończeniu działań wojennych, z inicjatywy Franciszka Łaszczoka – prezesa i naczelnika oraz Józefa Jurczyka, wskrzeszono działalność Towarzystwa w Dziedzicach. Od 1922 roku „Sokół” miał siedzibę w szkole wydziałowej, a 15 października poświęcono sztandar organizacji. Rok później Towarzystwo zakupiło od wojska barak drewniany, w którym dzięki staraniom księdza Ludwika Kojzara, Franciszka Łaszczoka i Jana Siwego urządzono salę ze sceną, salę gimnastyczną i czytelnię. Budynek ten nazwano „Domem Narodowym”, a 12 października 1924 roku odbyło się jego uroczyste otwarcie. Poświęcenia siedziby Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Dziedzicach dokonał ksiądz Józef Londzin. W tym samym roku wydzierżawiono obok siedziby dwumorgowy plac, na którym urządzono boisko do piłki nożnej dla sekcji „Grażyna”. W 1926 otwarto kino „Sokół”. W 1932 roku powstała sekcja hokeja na lodzie. W Towarzystwie działało jeszcze kilka innych sekcji: gimnastyczna (męska i żeńska), łyżwiarska, narciarska, turystyczna i teatralna. Działalnością sportową Towarzystwa kierował Edward Szostak (pracownik PKP), a sekcją teatralną – Engelbert Wątroba. Ćwiczenia gimnastyczne miały charakter rekreacyjny. Prezes gniazda Dziedzice, dr Bronislaw Wachulski pisał: „…dla zawodowców miejsca w <Sokole> nie ma, bo druh, który ćwiczenia cielesne zarobkowo uprawia (cyrk, sport) musi szeregi sokole opuścić”. Sekcja turystyczna organizowała wycieczki po całej Polsce, w szczególności po szlakach Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. W sekcji działał ksiądz Antoni Macoszek, autor pierwszego polskiego „Przewodnika po Śląsku Cieszyńskim”.
W 1927 roku druhowie: Leon Kułakowski, Jan Siwy, Jerzy Kisza, Franciszek Krzus, Paweł Pończa i inni założyli koło Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Prezesem koła został ksiądz Ludwik Kojzar. Sekcja narciarska ćwiczyła na Podraju, Zbijowie, Dębinie. Niewielka skocznia narciarska (zeskok naturalny 22-25 m) powstała w przecince leśnej na Podraju.
W 1935 roku Towarzystwo liczyło 220 członków. W 1939 roku działalność „Sokoła” została zakończona, a po II wojnie światowej nie reaktywowano jej ze względu na zakaz działalności i prześladowania członków Towarzystwa przez władze komunistyczne.
Dwóch brązowych nygusów
Na koniec obrazek rodzajowy autorstwa prezesa gniazda Dziedzice dr Bronisława Wachulskiego:
„W pięknej okolicy, gdzie Iłownica do Wisły wpada. Okolica tonie w zieleni łęgów, nadbrzeżnych krzaków i rozłożystych drzew. Cudowny wieczór sierpniowy – Porykiwanie wracającego do obór bydła oznajmia, że sprawy dzienne mają się ku końcowi.
Z toni rzecznej porywa się dwóch brązowych nygusów w spodenkach kąpielowych czy sportowych – wypada z wrzaskiem na zieloną arenę, rozpoczynając zażartą walkę – zapasy. Po kilkuminutowej przerwie – rzucanie oszczepem, potem bieganie do mety.
Uciekli z boiska Sokolego? – myślę sobie.
No nie – ale boisko wzbudziło w nich zamiłowanie do ruchu i pchnęło ich na łono natury – do powietrza, wody i słońca”.
Bibliografia:
Dwudziestopięciolecie „Sokoła” w Dziedzicach 1905-1930, Jednodniówka, Dziedzice, 1930
E. Buchta, „Kronika sportu Czechowic-Dziedzic. Od zarania do 1945 roku”, t.1, Czechowice-Dziedzice, 2003
