Jeden z najdłuższych sporów terytorialnych między Czechosłowacją a Polską dotyczył terenów Śląska Cieszyńskiego. Konflikt zakończył się decyzją Konferencji Ambasadorów w sprawie Czechosłowacko – Polskich granic Śląska Cieszyńskiego, Orawy i Spisza z dnia 28 lipca 1920 r. Decyzja ta, która zaakceptowała minimalne wymagania Czechosłowacji (kopalnie węgla kamiennego i kolej Koszyce-Bogumin), podzieliła terytorium Śląska Cieszyńskiego.
Czechosłowacji, również została przyznana lewobrzeżna część miasta Cieszyna. Miało ono stanowić centrum władzy i administracji nowego powiatu politycznego i sądowego, a jednocześnie uzgodniono ustanowienie nowej nazwy urzędowej dla tej części Cieszyna, odzwierciedlającej obecną, nową sytuację.
Przekazanie rozdzielonego terytorium obu stronom spod prawodawstwa Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej, miało miejsce 6 sierpnia 1920 roku, kiedy armie obu państw wkroczyły do przydzielonych im terytoriów. Uroczyste przekazanie administracji podzielonego terytorium Cieszyna przez Międzysojuszniczą Komisję Plebiscytową, przedstawicielom administracji czechosłowackiej i polskiej odbyło się w południe 10 sierpnia 1920 roku na Rynku w Cieszynie. Josef Šrámek, prezydent Śląskiego Rządu Krajowego, przejął władzę w imieniu Republiki Czechosłowackiej.
Już w pierwszym obwieszczeniu Prezydenta Śląskiego Rządu Krajowego, wydanego 6 sierpnia 1920 r., pojawiły się nazwy „na Śląsku Czechosłowackim” i „ Czechosłowacki Cieszyn”. Tego samego dnia, żądania Rady Ministerialnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zostały przekazane telefonicznie, żeby z obwieszczenia między innymi usunięto „na Śląsku Czechosłowackim”, a nazwa „Czechosłowacki Cieszyn” powinna zostać zmieniona na „Czeski Cieszyn”. Ponieważ dekrety zostały już ogłoszone, należało wydać nowe, dodatkowe obwieszczenie z uwzględnieniem wymogów Rady Ministerialnej. Jednak w nowym obwieszczeniu wydanym 7 sierpnia wymagania dotyczące zmian nazwy nie pojawiły się i nie były w ogóle zastosowane. W kolejnych miesiącach miała miejsce korespondencja między Prezydium Rady Ministerialnej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz instytucjami i urzędami odpowiedzialnymi za nazewnictwo oficjalnej nazwy miasta.
Określenie oficjalnej nazwy tej części Cieszyna zostało omówione 9 października 1920 r. na posiedzeniu Stałej Komisji do spraw określania nazw urzędowych miejscowości w Republice Czechosłowackiej. Komisji została przedstawiona propozycja Dr. Matouše, byłego delegat rządu czechosłowackiego przy Międzynarodowej Komisji w Cieszynie. W swojej propozycji apelował
o niezwłoczne przyjęcie oficjalnej nazwy części Cieszyna w Czechosłowacji, a przynajmniej o wydanie oficjalnego dekretu z nazwą „Český Těšín”, a także to, że nie można tłumaczyć. Niektórzy członkowie Stałej Komisji wyrazili poważne wątpliwości co do tej nazwy. Według nich, oficjalna nazwy „Český Těšín” mogłaby być stroną polską tak rozumiana, że „Czechosłowacka Republika samą taką nazwą porzuca swoje historyczne roszczenia do miasta i ziem, które od wieków w całości należały do korony czeskiej. Jako przykład wskazano na przypadek miasta Avricourt, gdzie po wycofaniu się Alzacji i Lotaryngii Francuzi nadal nazywali „Avricourf” pomimo faktu, że na terytorium Niemiec znajduje się część miasta z nazwą „Deutsch Avricourf”. Nazwa „Cieszyn” powinna zatem zostać zachowana dla czechosłowackiej części miasta a jeśliby tego wymaga sytuacji w transporcie czy komunikacji pocztowej, może być wykorzystywane bliższe określenie geograficzne jako „w Republice Czechosłowackiej”. Jednocześnie rozważono stosowność nazwy „Czechosłowacki Cieszyn” oraz inicjatywę na rzecz nazwy „Cieszyn C.S.R.”. Co do zasadności nazwy urzędowej w językach niemieckim lub polskim, nawiązano do zasady ustawy językowej, zgodnie z którą określa się nazwa na podstawie miarodajnej liczby mieszkańców tych narodowości. Problem ten został przełożony do momentu, gdy szczegółowe dane będą znane po przeprowadzonym spisie ludności.
W dniu 18 października 1920 r. Prezydium Rady Ministrów zwołało naradę dotyczącą organizacji warunków administracyjnych w Czechosłowackim Cieszynie, w której wzięli udział przedstawiciele większości ministerstw. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, zgodnie z prawem właściwym do ustanowienia oficjalnych nazw nie było reprezentowane na posiedzeniu, co wynika z wniosku Prezydium Rady Ministerialnej z dnia 26 października 1920 r., w którym stwierdzono, że słysz-
ała o spotkaniu, na którym miała być omawiana nazwa czechosłowackiej części Cieszyna i zwróciła się o precyzyjniejsze informacje na ten temat. W odpowiedzi z dnia 3 listopada 1920 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zostało poinformowane, że na spotkaniu omawiano jedynie braki administracji państwowej, i że o nazwie Cieszyna jeszcze nie podjęto decyzji.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zażądało od odpowiedzialnych instytucji sprawozdania dotyczącego nazwy urzędowej miasta. W piśmie z dnia 17 listopada 1920 r. Komisja Administracyjna Miasta Czeskiego Cieszyna, która w nagłówku pism urzędowych używa już nazwy Český Těšín, apelowała starostwo powiatowe do przyspieszonej decyzji dotyczącej jednolitej nazwy miasta Czeski Cieszyn. Zwróciła również uwagę na fakt, że nazwa „Český Těšín” jest już używana w języku niemieckim i czeskim „jak postanowiły urzędy polityczne po wytworzeniu podziału”. Jednocześnie sprzeciwia się nazwie „Těšín– Teschen“, o której dowiedzieli się z „autentycznego źródła”. Ich zdaniem by powstało zamieszanie, które już miało miejsce przy nazwie „Těšín nádraži – Teschen Bahnhof”, zwłaszcza w dostarczaniu listów wzrosłoby jeszcze bardziej.
Dnia 23 listopada 1920 r. wysłał dr. Matouš list jako były Delegat Republiki Czechosłowackiej w Międzynarodowej Komisji w Cieszynie, w sprawie nazwy miasta, w którym uzupełnił argumenty popierające nazwę „Ćeský Těšín”, o co apelował już w swoim poprzednim sprawozdaniu. Ponownie, podkreśla głównie praktyczne powody dla tej nazwy. Jego zdaniem, gdyby zachowano nazwę Těšín, wszystkie trzy narodowości mieszkające w Cieszynie nazwaliby go starą nazwą „Teschen, Cieszyn”, co doprowadziłoby do totalnego zamieszania. Ze względu na identyczną wymowę w języku czeskim i polskim, gdy różnica jest tylko w transkrypcji (Těšín – Cieszyn), w praktyce nie jest możliwe wprowadzenie nazwy dla czechosłowackiej części „Cieszyn” i dla polskiego „Cieszyn”. Innym ważnym powodem nazwy „Český Těšín” był, według niego, wpływ na ludność, która już via facti używa tej nazwy, jeśliby usunięto „Český”. Jednocześnie, co podkreśla, nazwą „Český Těšín”, zmuszamy również Polaków do nazywania tej części „Czeskim Cieszynem”, co dla nich będzie bardziej nie do przyjęcia, bo tym eo ipso to zaniknie fikcja, jakby to terytorium było polskie, potem nie my będziemy narzekać, ale raczej oni”. Na zakończenie opowiedział się za nazwaniem Czeskiego Cieszyna jako jedynego możliwego, którego nazwa również będzie nieprzetłumaczalna. Ponownie zaapelował o jak najszybsze wydanie dekretu z nazwą, a w szczególności o określenie dworca kolejowego pod oficjalną nazwą Český Těšín, bez tłumaczenia.
Prezydium Śląskiego Krajowego Rządu wysłało swoje uwagi do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w dniu 2 grudnia 1920 r. W piśmie po raz kolejny wspomniano o krótkim okresie czasu, kiedy oznaczono czechosłowacką część dworca „Těšín-nádraží, Teschen-Bahnhof” co było nieodpowiednie i spowodowało wielkie zamieszanie. Wkrótce stał się powszechnie uznany jako „Český Těšín”, częściowo w języku niemieckim i polskim, co zostało powszechnie uznane. W tych okolicznościach zdecydowanie zalecano nazwę „Český Těšín”, ponieważ nazwa ta spopularyzowała się i jako poprawne oznaczenie zdecydowanie bardziej zwięzłe”. W zasadzie używać tej nazwy nie tylko będą władze po naszej stronie, ale także władze po stronie polskiej. Zachowanie nazwy tylko Těšín spowodowałoby ponownie chaos, „ponieważ w znacznej liczbie polskich gmin w naszej części cieszyńskiego prawdopodobnie, ponownie w początkowym okresie nazwanoby Cieszynem, pomimo faktu, że ustanawiając nazwę Cieszyn, w porównaniu do nazwy polskiej części Cieszyna będziemy ustępowali od historycznej nazwy Těšín, używanej dla całego miasta, gdy polska nazwa Cieszyn jeszcze nie istniała”. Jednocześnie potwierdziła formę nazwy „Český Těšín”, która ma być obligatoryjna i nieprzetłumaczalna, „ponieważ w przeciwnym razie część ludności niemieckiej użyłaby jeszcze bardziej z wrogości narodowej, celowo oznaczonego „Teschen-Bahnhof” . W końcu zauważono, że polskie urzędy w Cieszynie nadal używają nazwy „Cieszyn” dla polskiej części miasta, natomiast władze wiejskie używają nazwy „Polski Cieszyn” .
W dniu 17 grudnia 1920 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych skomentowało nazwę miasta. W piśmie do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych stwierdzono, że „jego zdaniem wystarczy, aby część miasta która została w Republice Czechosłowackiej o nazwie Těšín, którą do tej pory była określana cała obecnie podzielona gmina. Ta nazwa musiałaby być oznaczona jako niezbywalna, a dla części Cieszyna po stronie polskiej konsekwentne używanie polskiej nazwy Cieszyn”. To rozwiązanie, które ministerstwo zaleca ze względu na swoją prostotę, należałoby w przyszłości zastosować do podobnych przypadków,
a także oznaczałoby krok w kierunku ustalenia na szczeblu międzynarodowym jednolitych nazw miast. Ale ze względów praktycznych, jak określono, wynikajacych z zaleceń dr. Matouša, przystano na nazwę „Český Těšín”, ale jako nazwę obligatoryjną i nieprzetłumaczalną.
W oświadczeniu Archiwum Krajowego Królestwa Czeskiego z dnia 19 stycznia 1921 r. zaleca się zachowanie nazwy miasta bez zmian, wskazując, że „pomimo przyznania części Śląska Cieszyńskiego państwu polskiemu uwypuklono niezbywalne prawa historyczne do całego terytorium i na całe miesto Cieszyn, a zatem nie można dopuścić w odniesieniu do historycznych
i politycznych nazw przymiotnik „czeski” lub „Czechosłowacki”. Zalecono wprowadzenie oficjalnej nazwy „Těšín” / niemiecki „Teschen” a w przypadku jakichkolwiek rozbieżności w transporcie kolejowym i pocztowym, oznaczenie części Cieszyna należącego do Polski jako „Cieszyn w Polsce”.
Oficjalna nazwa czechosłowackiej części Cieszyna została przegłosowana na posiedzeniu Komisji Ds. określania urzędowych nazw miejsc w Republice Czechosłowackiej w dniu 22 stycznia 1921 r. Protokół z tego posiedzenia podsumowuje stanowiska i oświadczenia instytucji dotyczące nazwy Těšín w pięciu punktach: 1) wniosek byłego delegata Republiki Czechosłowackiej w komisji międzynarodowej 2) zalecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych 3) wniosek Prezydium Śląskiego Rządu Krajowego 4) podanie władz miejskich
w Czeskim Cieszynie 5) uchwała rządu z dnia 6.8. 1920 korygująca termin „Czechosłowacki Cieszyn” na „Czeski Cieszyn”. Ostatecznie przegłosowano cztery warianty nazwy również w języku mniejszości nrodowych. Wniosek „Český Těšín” –„Teschen“ otrzymał 1 głos (Ministerstwo Sprawiedliwości), „Český Těšín” nieprzetłumaczalne
7 głosów., „Český Těšín — Tschechisch (Bohmisch) Teschen” 2 głosy (Ministerstwo Finansów i Czeskiej Akademii Nauk i Sztuki) i nazwa „Těšín – Teschen” 2 głosy (Czeskie Archiwum Krajowe i Czeski Komitet Krajowy). Większością głosów została zatem przyjęta jako oficjalna nazwa „Český Těšín” w nieprzetłumaczalnej formie. Ostateczne ustalenie oficjalnej nazwy zostało przesunięte do czasu uzyskania wyników spisu powszechnego, tak aby można było podjąć decyzję o uprawnieniu mniejszości do nazwy w ich języku.
Nazwę części Cieszyna, również skomentowała Komisja Administracyjna Miasta Těšína. W Lidových novinach (Gazecie Ludowej) ukazał się artykuł z opinią Komisji Administracyjnej, która zdecydowała większością niemieckich i ślązakowskich głosów by nazwę określono „Těšín – Československo, Teschen – Čechoslowakei”. Tej uchwały jednak nie otrzymało ministerstwo i dlatego nie została uwzględniona.
Ustalenie oficjalnej nazwy zostało przełożone do czasu, gdy znane będą wyniki spisu powszechnego, jak stwierdzono w komunikacie z dnia 25 marca 1921 Departamentu 14 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dla Prezydium Rady Ministrów, gdyż „kwestia ustanowienia oficjalnej nazwy została już omówiona na posiedzeniu Stałej Komisji, ze zgodnym oświadczeniem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Krajowej Wojewódzkiej Administracji Spraw Politycznych oraz byłego delegata Matouše, czeka się tylko na wyniki spisu powszechnego z miasta”.
Wyniki spisu zostały wysłane z Państwowego Urzędu Statystycznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 30 stycznia 1922 roku. Według nich w mieście mieszkało łącznie 7129 czechosłowackich obywateli i 939 obcokrajowców. Z obywateli czechosłowackich określiło narodowość czechosłowacką 2427 osób (w tym 827 schlonzak-czech), co stanowi 34,04%, narodowość niemiecką przyznało 3406 osób (w tym schlonzak-niemiec 284) co stanowiło 47,78%, polską narodowość przyznało 526 (z tego Shlonzak-Polak 209), co stanowiło 7,38%, a do narodowości żydowskiej 674 osoby, czyli 9,45%. O inną narodowość ubiegało się 96 osób (1,35%). Odmiennie były reprezentowane poszczególne narodowości w okręgu sądowym. Mieszkało tam łącznie 39 287 obywateli czechosłowackich oraz 6542 obcokrajowców. Obywateli narodowości czechosłowackiej było 18 115 osób (tj. 46,11%), narodowości niemieckiej 5278 osób (13,43%), 14 977 osób (38,12%) narodowości polskiej, 804 Żydów (2,05%) i 113 osób (0,29%) innych narodowości . (23) Zgodnie ze standardami prawnymi, uzyskanie 20% dla ludności czechosłowackiej innej niż z obywatelstwem czechosłowackim stanowiło prawo do nazwy miasta Cieszyna w języku niemieckim (w mieście), a także do polskiego (Cieszyn jako Centrum Powiatu Sądowego).
Oficjalna nazwa miasta nie została oficjalnie ustanowiona nawet w następnym roku, jak wynika z pisma Ministerstwa Kolei do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 23 lutego 1922 dotyczącego korzystania z pieczątek z oficjalną nazwą miasta. Wspomniano tutaj, że nazewnictwo Český Těšín zostało wprowadzone tylko via facti bez dalszej oficjalnej zgody, a szybka decyzja jest wymagana w celu zmiany nazwy stacji w nagłówkach, pieczątkach i biletach, w których do tej pory używano niemieckich napisów.
W następnych latach z materiałów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych znikają doniesienia o rozwiązaniu oficjalnej nazwy miasta Czeski Cieszyn. Kwestia nazwy miasta Český Těšín w języku niemieckim została ponownie podniesiona 14 kwietnia 1932 roku. Niemieccy posłowie, na czele z dr Schollichem (interpelacja dr Schollich i dalsi: dr Hasold, dr Hanreich, Krebs, Kasper, Schubert, Oehlinger, Scharnagl, dr Petersilka, Bobek, Greif, inż Jung, Kohler, Knirsch, inż Kalina, Horpynka, Dr Keibl, Matzner, Geyer, Simm, Krumpe, Fritscher) wysłały interpelację do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w sprawie nazwy miasta Český Těšín . Żądali wprowadzenia niemieckiej nazwy Teschen, do której miasto ma historyczne roszczenia.
Z odpowiedzi ministra spraw wewnętrznych na interpelację dowiadujemy się, że „nazwa Český Těšín jako wyłączna oficjalna nazwa tej gminy została ustanowiona zgodnie z ustawą z dnia 14 kwietnia 1920 r. nr. 266 Dz.U. oraz na podstawie decyzji rządu z dnia 25 sierpnia 1921 r. nr. 324 Dz.U. rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 17 listopada 1924 r. nr.75000„. Jednocześnie wszystkie uwagi dotyczące oficjalnej nazwy miasta podsumowano w niniejszej odpowiedzi.
W przypadku nazwy w języku mniejszości spełnione zostały warunki 20% reprezentacji mniejszości w gminie, a co za tym idzie w siedzibie powiatu, tak aby gmina mogła mieć trzy oficjalne nazwy: czeską, polską i niemiecką. Jeśli chodzi o niemiecką formę nazwy Teschen, decydowano, czy nazwę Cieszyn można uznać za oryginalną, historycznie zweryfikowaną nazwę niemieckiej mniejszości narodowej, czy tylko za językową adaptację nazwy słowiańskiej. Opinia Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych uznała formę Cieszyn za „ pierwotną nazwę niemieckiej mniejszości narodowej tylko w kategoriach formy pisanej, a nie zaś, która jest bardziej fundamentalna, etymologiczna, ponieważ nazwa Cieszyn jest pochodzenia słowiańskiego”. Lecz najważniejszym powodem, dla których nazwa niemiecka lub polska nie została ustanowiona, były te „inne ważne powody” wymienione w przyjętych dokumentach ( Sprawozdanie byłego delegata Republiki Czechosłowackiej przy Komisji Międzynarodowej w Cieszynie z dnia 23.11.1920 r., Sprawozdanie Prezydium Śląskiego Rządu Krajowego z dnia 2 grudnia 1920 r. oraz pismo urzędowe Ministra Spraw Zagranicznych z dnia 17 grudnia 1920 r.).
W podsumowaniu odpowiedzi z dnia 10 czerwca 1932 r. na interpelację minister spraw wewnętrznych stwierdził: „z punktu widzenia potrzeby administracji publicznej lub innego interesu publicznego, w szczególności ze względu na stosunki narodowościowe miasta i powiatu politycznego Czeskiego Cieszyna nie ma powodu, aby zmieniać powyższe postanowienia dekretu.”
Nakreślony rozwój ustanowienia oficjalnej nazwy Czeski Cieszyn odzwierciedla złożoność zagadnień narodowościowych, co znalazło odzwierciedlenie w nowych ustaleniach prawa państwowego na terytorium Śląska Cieszýnskiego. Burzliwe wydarzenia polityczne w przeddzień i na początku II wojny światowej związane ze zmianami terytorialnymi znalazły również odzwierciedlenie w nazwie Czeskiego Cieszyna, która w 1938 r. została przemianowana zgodnie z zasadą geograficzną na Cieszyn Zachodni, a w 1939 r. na Teschen – West. Od 1989 r. podejmowane są również działania zmierzające do zmiany nazwy miasta w różnych formach i propozycjach, które pojawiają się nawet obecnie.
Z wykorzystaniem obszernych fragmentów pracy Martina Krůla „USTANOVENÍ ÚŘEDNÍHO NÁZVU ĆESKÝ TĚŠÍN” z „Český Těšín 1920-1989 vznik a vystavba města v meziválečném období”
Zdenëk Jirásek a kol., Opava 2011
Przetłumaczył : Stanisław Gawlik
