Futbol kobiecy – pomysł nie taki współczesny

Niedługo czekają nas emocje związane z meczami kobiecych mistrzostw świata (dziewiąty turniej) rozgrywanymi od 20 lipca do 20 sierpnia w Australii i Nowej Zelandii pomiędzy 32 zespołami. Oprócz drużyn gospodarzy występować będą kadry państw z Azji, obu Ameryk, Afryki i Europy. Niestety reprezentacja Polski, podobnie jak i do wszystkich poprzednich mistrzostw, nie zakwalifikowała się. Tytułu zdobytego w 2019 roku bronić będzie reprezentacja Stanów Zjednoczonych. Tryumfatorkami poprzednich rozgrywek były reprezentacje Stanów Zjednoczonych (1991, 1999, 2015, 2019), Niemiec (2003, 2007), Japonii (2011) i Norwegii (1995). Zapewne i tym razem można się spodziewać doskonałej gry i niezapomnianych przeżyć. 

Piłka nożna – More than a Game – to nie tylko dyscyplina sportowa, to fenomen społeczny. Mecze piłkarskie budzą emocje na wyjątkową skalę. Jest mecz – jest święto. Zawsze. Piłka nożna, jak każdy sport w ogóle, ma moc zmieniania świata, ma moc, by inspirować i jednoczyć ludzi, w sposób, w jaki nic innego nie potrafi, a także daje siłę i nadzieję, gdy przychodzi zwątpienie. To słowa Nelsona Mandeli, który mówił, że właśnie sport pozwolił mu przetrwać wieloletnie prześladowania i pobyty w więzieniu (łącznie 27 lat), a ze wszystkich sportów najbardziej ukochał piłkę nożną i rugby. Ale czasem jest mecz – jest agresja na trybunach i poza nimi. Bywało, że piłka nożna stawała się katalizatorem napięć społecznych na skalę większą niż walki pseudokibiców ligowych drużyn; dość wspomnieć trwający ponad dziesięć lat konflikt zbrojny pomiędzy Hondurasem a San Salvador z 1969 roku. Pisał o tym Ryszard Kapuściński w „Wojnie Futbolowej”. Wyjaśnieniem niezwykłej popularności piłki nożnej i społecznych konsekwencji tego zjawiska zajmują się ośrodki naukowe na świecie, można wymienić chociażby Uniwersytet w Edynburgu.

Gra w piłkę w różnych odmianach znana była od zamierzchłych czasów w wielu miejscach na świecie. Były to zdarzenia o szerokim spektrum: od misteriów religijnych w prekolumbijskiej Ameryce, kończących się składaniem ofiary z określonych uczestników meczu, po zabawy ludowe w Europie – przykładowo istnieją opisy potyczek piłkarskich pomiędzy wioskami sprzed około 500 lat z Anglii (z czasów dynastii Tudorów) czy opisy turniejów piłkarskich na dworze królewskim. Narodziny współczesnej piłki nożnej to wiek XIX i zawiązywanie się w Szkocji i Anglii, szczególnie w okręgach przemysłowych wśród robotników, klubów piłkarskich. Najstarsze udokumentowane daty powstania klubów to lata 20. XIX wieku. Natomiast miano najstarszego, nieprzerwanie działającego klubu ma założony 24 października 1857 roku Sheffield F.C. z siedzibą w Dronfield. 

Niezwykle ważne było powołanie 26 października 1863 roku związku Football Association (FA) in England (Angielska Federacja Piłki Nożnej). Dziełem tej organizacji było skodyfikowanie zasad gry. Jedną z ważniejszych zasad było postanowienie, że w czasie meczu nie wolno kopać przeciwników (grupa niezadowolona z tego utworzyła Rugby Union). Trzon przepisów określony został w roku założenia federacji, natomiast różne modyfikacje wprowadzano z czasem.

Przykładowo:

1870 – FA zadecydowała, że zespół na boisku ma liczyć 11 zawodników (ponoć dlatego, że pokoje w akademikach brytyjskich uczelni mieściły po 11 łóżek, więc drużyna mogła nocować razem);

1875 – do tworzących bramkę dwóch słupków dodano sznurek, który eliminował zażarte spory o to, czy piłka przeleciała przez światło bramki na właściwej wysokości ocenianej „na oko”; drużynom pozwolono na zamienianie się stronami boiska już nie po każdej bramce, lecz wyłącznie po przerwie meczu;

1883 – wyrzut piłki z autu jednorącz zastąpiono dwuręcznym zza głowy, nakazano zaznaczać linie końcowe i boczne boiska, zaś bramki wyposażono w sztywne poprzeczki;

1889 – dopuszczono możliwość wyproszenia piłkarza z boiska za „powtarzające się, nierozważne zachowanie”.

Przełom XIX i XX wieku – zaczęły startować rozgrywki zawodowych lig piłkarskich.  

30 listopada 1872 roku – w Glasgow odbył się pierwszy oficjalny mecz międzynarodowy pomiędzy Szkocją a Anglią (0:0). Mecz ten został szczegółowo opisany i przeanalizowany w prasie, w tym w poczytnym szkockim „The Herald” oraz londyńskim „Ball’s Life and Sporting Chronicle” z powodu nowatorskiej gry Szkotów. W odróżnieniu od Anglików Szkoci wyróżnili się dużą ilością podań między sobą i często zmieniali ustawienie drużyny na boisku (standardem był wówczas styl gry polegający na tym, że zawodnik, który otrzymał piłkę, biegał jak najszybciej w kierunku bramki, a pozostali zawodnicy robili tunel odgradzający go od piłkarzy drużyny przeciwnej). Po meczu szeroko komentowano, że dobra taktyka i współpraca zawodników jest równie ważna jak umiejętności techniczne i siła fizyczna.

21 maja 1904 – w Paryżu powołano Fédération Internationale de Football Association (FIFA) czyli Międzynarodową Federację Piłki Nożnej. Celem była organizacja międzynarodowych turniejów i unormowanie zasad rozgrywania meczów. Do 1909 roku w skład federacji wchodziły tylko kraje europejskie, jednak już na przełomie 1909/1910 do grona FIFA dołączył Związek Południowej Afryki, w 1912 roku Rosja, w 1913 Argentyna, Chile i Kanada, a w 1914 Stany Zjednoczone.

13-30 lipca 1930 – w Montevideo rozegrano I Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej. W turnieju brało udział  13 drużyn, zwycięzcą został Urugwaj, pokonując w finale 4:2 Argentynę. Okoliczności tego spotkania były bardzo napięte. Arbitrem był Belg John Langenus, który zgodził się sędziować zaledwie kilka godzin przed meczem, po otrzymaniu gwarancji bezpieczeństwa. 

Jednym z jego wymagań była gotowość łodzi do rejsu z portu najpóźniej godzinę po końcowym gwizdku, na wypadek gdyby potrzebował szybkiej ucieczki. Następnego dnia w argentyńskiej stolicy Buenos Aires tłum obrzucił kamieniami urugwajski konsulat.

Równolegle i niejako naturalnie do futbolu męskiego, który szybko stał się najbardziej popularnym sportem drużynowym na świecie, na przełomie XIX i XX wieku popularność zdobywała piłka nożna w wykonaniu kobiecym. Na Wyspach Brytyjskich już pod koniec XIX wieku była wystarczająca liczba czynnych piłkarek, by mogły odbywać się systematycznie (w niektórych okresach nawet co parę tygodni) mecze Anglia – Szkocja. Pierwszy oficjalny mecz odbył się w maju 1881 roku w Edynburgu i zakończył się zwycięstwem Szkotek 3:0. Znaczący wzrost ilości kobiecych drużyn miał miejsce podczas I wojny światowej. Najbardziej dotyczyło to przemysłowych ośrodków północnej Anglii oraz miast szkockich. Od początku szeroko przyjętą praktyką w czasie meczów piłkarek było zbieranie pieniędzy na różne cele społeczne. W 1915 roku z uwagi na zaangażowanie wojenne i masowy wyjazd mężczyzn, w tym zawodników, na front rozgrywki ligowe drużyn męskich zostały zawieszone. Wzrosła wtedy znacząco popularność rozgrywek zespołów kobiecych. Mecze kobiece budziły duże emocje, zdarzało się, że były przerywane przez tłumy wdzierające się na boisko. Frekwencja na meczach piłkarek często nie odbiegała od frekwencji na meczach drużyn męskich. Niejednokrotnie wynosiła kilka dziesiątek tysięcy. Rekord frekwencji padł 

27 grudnia 1920 roku w Liverpoolu podczas meczu pomiędzy dwoma czołowymi angielskimi zespołami, tj. Dick, Kerr Ladies F.C. a St. Helens Ladies (4:0) – 53 tysiące widzów na stadionie i dużo ponad 10 tysięcy przed bramą stadionu. 

Zespół Dick, Kerr Ladies F.C. powstał w 1917 roku. Nazwa nawiązywała do firmy Dick, Kerr and Co. z Preston zajmującej się produkcją taboru kolejowego (w czasie I wojny zgodnie z potrzebami przestawiona na produkcję wojenną), gdzie pracowała większość pierwszych zawodniczek. Klub działał do 1965 roku. Był legendarny ze względu na ilość rozegranych meczów i ilość meczów bez porażek. 

Zespół St. Helens Ladies – utworzony w 1919 roku z pracownic wywodzących się z różnych fabryk w St. Helens (miasto w północno-zachodniej Anglii) działających na potrzeby wojenne; drużyna bardzo szybko stała się jedną z najlepszych w Anglii.

Kobieca piłka nożna na początku XX wieku była na tyle popularna, że mogły odbywać się inne niż wspomniane wcześniej Anglia – Szkocja mecze międzynarodowe. Przykłady spośród kilkunastu udokumentowanych meczów z tego okresu: 26 grudnia 1917 Anglia – Irlandia (4:1) – 20 tysięcy widzów, kwiecień 1920 Anglia (reprezentowana przez Dick, Kerr Ladies F.C.) – Francja (2:0) – 25 tysięcy widzów.

Po zakończeniu I wojny światowej rosnąca popularność kobiecej piłki nożnej była z niezadowoleniem przyjmowana przez niektóre kręgi związane z męską piłką. W grudniu 1921 roku nastąpił początek końca organizacji kobiecych rozgrywek na wiele lat. FA wydała polecenie (de facto rozkaz) nieudostępniania boisk i infrastruktury stadionowej. Wcześniej były już ze strony FA różne sugestie przeciwko grze kobiet, ale w 1921 miało miejsce bardzo mocne wystąpienie przeciwko uprawianiu piłki nożnej przez kobiety. Wykluczenie nastąpiło pod hasłem troski o sylwetkę – głośno wyśmiewano się, że kobiety grające w piłkę chodzą jak kaczki (gra słów: Dick – Duck Ladies), zdrowie i rozrodczość. Zawodniczki nie miały gdzie trenować i rozgrywać turniejów, pozostawały parki miejskie, obiekty innych stowarzyszeń sportowych (np. pole do krykieta, boiska do rugby), jednak było to granie okazyjne, bez szans na systematyczne treningi. Nie było warunków, więc kluby stopniowo upadały, nie było nowych naborów do drużyn.

Faktyczne powody zakazu FA były jednak inne. Kobiety psuły biznes i były zbyt niezależne. Rozgrywki kobiece często gromadziły tłumy kibiców, a w tym czasie, po I wojnie, myślano o znacznej rozbudowie wielopoziomowych męskich rozgrywek ligowych. Kobiece rozgrywki stanowiły konkurencję dla męskich, bo mogły odbierać kibiców i sponsorów, czyli zmniejszać dochody FA, tym bardziej, że dochody z piłki kobiecej zasadniczo nie należały do FA i nie mogła ona dysponować tymi pieniędzmi. Niezależność piłkarek przedstawiano jako zagrożenie dla porządku społecznego. Argumentowano, że przez piłkę nożną kobiety będą porzucać swoje „tradycyjne role”, zagrażać obyczajności i bytowi rodziny. Ponadto, jak wspomniałam, rozgrywki kobiece bardzo często połączone były ze zbiórkami na cele charytatywne. O ile jednak zbiórki dla rannych żołnierzy spotykały się z szerokim poparciem, to już zbiórki na pomoc dla strajkujących robotników nie zawsze. Aby zdyskredytować piłkarki, padały zarzuty o szerzenie bolszewizmu. 

W ślad za zakazem wydanym przez FA analogicznie postąpiły federacje innych państw, w których kobieca piłka zdążyła już zdobyć popularność. W efekcie kobiecej piłce nożnej podcięto skrzydła i na około 50 lat wyrugowano ze świata sportu. Dopiero na początku lat 70. XX wieku ograniczenia zostały cofnięte. Od kilku dekad kobieca piłka nożna na nowo się rozwija, znów przyciągając kibiców i sponsorów. Nie wszystko jednak szło tak gładko. Na początku przyzwolenie na grę kobiet wiązało się ze „specjalnym” traktowaniem, oczywiście „w trosce o zdrowie” – przymusowa sześciomiesięczna przerwa zimowa, skrócony czas gry, zakaz gry w korkach, mniejsza i lżejsza piłka. Kobiety musiały sobie wywalczyć normalne traktowanie na boisku. W 2017 roku Laura Youngson, zapalona piłkarka, zorganizowała mecz kobiet na wysokości 5714 m n.p.m. – na Kilimandżaro. Zawodniczki ustanowiły wówczas rekord świata w wysokości, na której rozegrano mecz piłkarski, i pokazały, że kobiety mogą mieć w sporcie osiągnięcia… na najwyższym poziomie. Wówczas też wypłynął problem butów do gry – zawodniczki były powszechnie skazane na męskie lub dziecięce korki, damskie buty do gry dostępne na rynku różniły się od męskich wyłącznie kolorami i rozmiarami, a nie dostosowaną do potrzeb kobiecej budowy funkcjonalnością. Stopy kobiet są znacznie węższe, wyższe jest też sklepienie, inne są proporcje między szerokością pięty a przednią częścią stopy. Z powodu różnic w budowie anatomicznej – innym ustawieniu kolan i bioder, a przez to odmiennych punktach ciężkości inaczej układa się u kobiet nacisk na stopy. Inne jest obciążenie podeszwy, czyli w efekcie inne są wymagania co do amortyzacji stawów i podparcia wiązadeł. To, co daje stopie mężczyzny oparcie i stabilność, niekoniecznie sprawdza się u kobiet. Tymczasem, jak dowodzą badania, buty piłkarskie wpływają na kontakt z piłką oraz szybkość i celność strzału. Gdy Youngson w 2018 otwierała swoją firmę ze specjalistycznym obuwiem piłkarskim dla kobiet, okazało się, że nie można było znaleźć odpowiednich kopyt szewskich. Po prostu nigdzie (!) nie istniał do tej pory (!) żaden wzorzec damskich butów piłkarskich, co więcej, nie udało się znaleźć nawet damskich butów do biegania z prawdziwego zdarzenia – te również były pomniejszonymi, kolorowymi modelami butów wykonanych na postawie stopy męskiej. Mimo wielu przeciwności można patrzeć w przyszłość kobiecego futbolu optymistycznie. Kobiety nie raz udowodniły swoją determinację i wolę walki ze stereotypowym postrzeganiem ich w świecie sportu.

W Polsce futbol kobiecy nadal jest na etapie zyskiwania popularności. Szansą na jej zwiększenie mogła być organizacja przez Polskę mistrzostw Europy. Niestety kandydatura Polski przepadła, gospodarzem najbliższego turnieju w 2025 roku została wybrana Szwajcaria. Dyscyplina jest jednak obecna na Śląsku Cieszyńskim, szczególnie po drugiej stronie Olzy, przykładowo drużyny są w Czeskim Cieszynie, Hawierzowie, Ostrawie, w sumie kilkanaście zespołów z okręgu śląsko-morawskiego. Po stronie polskiej najbliższa drużyna piłkarek jest w Skoczowie.

 

Coleman J.: The Boxing Day game that changed women’s football, „BBC News” 26 December 2020, https://www.bbc.com/news/uk-england-merseyside-55429876, dostęp 03.04.2023.

Dickens E.: The history of women’s football in the UK, 

https://www.bl.uk/womens-rights/articles/the-history-of-womens-football-in-the-uk, dostęp 02.04.2023.

Endler R.: Patriarchat rzeczy. Świat stworzony przez mężczyzn dla mężczyzn. Znak Koncept. Kraków 2022, s. 195-200.

Goliasz D.: 30.11.1872 r. Szkocja – Anglia. Pierwszy międzypaństwowy mecz w historii piłki nożnej, https://nabramke.pl/30-11-1872-r-szkocja-anglia-pierwszy-miedzypanstwowy-mecz-w-historii-pilki-noznej/, dostęp 02.04.2023.

Pawlik I.: Kamienie milowe futbolu, czyli jak zmieniała się piłka nożna na przestrzeni dwóch wieków, https://www.dts24.pl/kamienie-milowe-futbolu-czyli-jak-zmieniala-sie-pilka-nozna-na-przestrzeni-dwoch-wiekow/, dostęp 02.04.2023.

Wrack S.: How the FA banned women’s football in 1921 and tried to justify it, „The Guardian” 13 January 2022, https://www.theguardian.com/football/2022/jun/13/how-the-fa-banned-womens-football-in-1921-and-tried-to-justify-it, dostęp 12.04.2023.

http://donmouth.co.uk/womens_football/womens_internationals.html, dostęp 11.04.2023.

https://pl.wikipedia.org/wiki/FIFA, dostęp 23.03.2023.

http://www.donmouth.co.uk/womens_football/dick_kerr.html, dostęp 04.04.2023.