Szybowiec Bocian – rewelacyjna konstrukcja z Bielska-Białej

- reklama -

W miarę powszechna jest wiedza o niewykorzystanej szansie na produkcję wyprzedzającego swoje czasy, a opracowanego w dużej mierze w Bielsku-Białej samochodu Beskid. Natomiast mniej znana jest zakończona sukcesem na skalę światową historia szybowca SZD-9 Bocian projektu Romana Aleksandra Zatwarnickiego i Justyna Sandauera, konstruktorów Szybowcowych Zakładów Doświadczalnych w Bielsku-Białej, pracujących w zespole Mariana Wasilewskiego.

Projekt został stworzony na początku lat 50. XX wieku. Bocian był pomyślany jako dwumiejscowy szybowiec wyczynowy, przeznaczony zarówno do lotów długotrwałych, jak i wysokościowych. Zgodnie z ówczesnymi możliwościami technologicznymi jego konstrukcja była drewniana. Był to pierwszy w Polsce i drugi – po radzieckim Stachanowcu – na świecie szybowiec ze skosem skrzydeł do przodu. Takie ułożenie skrzydeł miało korzystny wpływ na stateczność i sterowność szybowca, a także ograniczało konieczność wożenia i przemieszczania balastu. Udogodnieniem dla załogi zastosowanym w szybowcu było podniesienie tylnego siedzenia, co umożliwiło lepszą widoczność załogantowi i brak potrzeby montowania drugiej pary przyrządów pokładowych.

Dwa różne prototypy oblatano w marcu i czerwcu 1952 roku i po analizie wyników tych prób i wprowadzeniu do projektu stosownych korekt rozpoczęła się seryjna produkcja. W przeciągu następnych dwudziestu lat w zależności od potrzeb (np. uwzględnienie określonych wymogów szkoleniowych czy warunków zawodów sportowych) szybowiec przechodził odpowiednie modyfikacje – tworzono kolejne wersje szybowca. Opracowywane one były w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym w Bielsku-Białej oraz w Instytucie Lotnictwa w Warszawie.

Podstawowe dane szybowca SZD-9 Bocian:

- reklama -

Rozpiętość 18,0 m , 18,10 m , 17,81 m w zależności od wersji
Długość 7,95 m
Masa własna 326,0 – 417,5 kg w zależności od wersji (masa bez ładunku ruchomego, tj. załogi, balastu)
Powierzchnia nośna 20,0 m²
Prędkość dopuszczalna 200 km/h (Jest to największa prędkość względem powietrza, do rozwijania jakiej jest przystosowany szybowiec w locie w spokojnej atmosferze)
Doskonałość 26 przy prędkości 80 km/h (Doskonałość jest wskaźnikiem teoretycznym i określa, jak daleko zaleciałby szybowiec z wysokości 1 km w nieruchomym powietrzu przy warunkach standardowych oraz prędkości optymalnej. Typowe wartości obecnych szybowców mieszczą się w przedziale 40 do 60.)

Szybowce Bocian seryjnie produkowano:

• od 1952 do 1976 w Zakładach Szybowcowych w Jeżowie Sudeckim (niem. Grunau).

Zakład ten powstał na bazie zniszczonej poniemieckiej wytwórni, której jednym z założycieli był Edmund Schneider, konstruktor szybowca Grunau ,,Baby II”. Szybowiec ten spopularyzował szybownictwo w okresie przedwojennym. W pierwszym okresie po II wojnie światowej w zakładzie remontowano poniemieckie szybowce. Z czasem zaczęto produkcję seryjną szybowców, Bociana. Od 1963 do 2001 roku zakłady były w strukturze Szybowcowych Zakładów Doświadczalnych w Bielsku-Białej. Od 2001 roku po upadłości i sprywatyzowaniu funkcjonują jako Zakład Szybowcowy ”JEŻÓW” Henryk Młynarski;

• od 1958 do 1964 w Zakładach Sprzętu Sportowego w Krośnie.

Zakłady utworzone jesienią 1945 roku przy Aeroklubie Podkarpackim. Pierwotnie wykonywano w nich remonty szybowców poniemieckich sprowadzanych z terenu ziem odzyskanych. W następnych latach prowadzono produkcję seryjną różnych szybowców.

W sumie wyprodukowano ponad sześćset szybowców SZD-9 Bocian. Na Bocianach wyszkolono najwięcej polskich pilotów w powojennej Polsce. Nadal jest użytkowany w wielu rodzimych aeroklubach. Świadectwem klasy szybowca jest:

• sukces eksportowy – za granicę wysłano około połowę produkcji. Szybowce te miały nabywców zarówno w krajach europejskich, jak i np. Australii, Argentynie, Wenezueli, Egipcie, Syrii, Chinach, Indii, Korei, tanach Zjednoczonych. Prestiżowym, wartym podkreślenia faktem był zakup dwudziestu kilku szybowców przez Wielką Brytanię na potrzeby szkolenia pilotów Królewskich Sił Powietrznych. Przy okazji można też napomknąć jako ciekawostkę, że jeden szybowiec zakupił i użytkował do końca lat 80. Kub Szybowcowy Stowarzyszenia Lotników Polskich w Wielkiej Brytanii. Szybowiec Bocian był jednym z ważniejszych pierwowzorów do stworzenia przez Chiny swoich konstrukcji;
• rekordy świata – jest to szybowiec, na którym ustanowiono najwięcej rekordów świata. Możliwości Bociana w połączeniu ze znakomitym pilotem ukazuje tabela poniżej. Najbardziej spektakularnym rekordem był ustanowiony 5 listopada 1966 roku przez Stanisława Józefczaka w Nowym Targu. Podczas lotu pilot uzyskał trzy rekordowe wyniki w kategorii szybowców dwumiejscowych: dwa krajowe (wysokość absolutna – 12560 m, wysokość przewyższenia – 11680m) i jeden rekord świata w przewyższeniu – 11680 m, który został poprawiony w Andach dopiero w 2006 roku, a więc po 40 latach! Amerykanin Steve Fossett wzbił się dwumiejscowym szybowcem Glaser-Dirks DG-505 produkcji niemieckiej na wysokość 15 460 metrów (ID rekordu w dokumentach FAI: 14043).

Zestawienie rekordów świata ustanowionych przez polskie załogi
na szybowcu SZD-9 Bocian

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FAI (Fédération Aéronautique Internationale)

W późniejszych latach w klasie szybowców dwumiejscowych polska pilotka Adela Dankowska ustanowiła kilka rekordów świata na szybowcu SZD-40 Halny. Szybowiec ten, podobnie jak Bocian, był zaprojektowany w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym w Bielsku-Białej, nie wszedł jednak do produkcji seryjnej. Jedyny egzemplarz był wykorzystywany do początku lat 90. Rolę Bociana przejął szybowiec SZD-50 Puchacz (data oblotu 21 grudnia 1976) – dwumiejscowy szybowiec szkolno-treningowy zaprojektowany w Szybowcowym Zakładzie Doświadczalnym w Bielsku-Białej przez Adama Meusa. Jest to górnopłat konstrukcji laminatowej. Konstruowanie drewnianych maszyn przeszło do historii.

Notki biograficzne konstruktorów szybowca SZD-9 Bocian:

Roman Aleksander Zatwarnicki – ur. 13 maja 1916 we Lwowie, zm. 26 kwietnia 1992 w Bielsku-Białej. Studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej. Należał do Związku Awiatycznego Politechniki Lwowskiej (najstarsza polska organizacja lotnicza działająca przy Politechnice Lwowskiej w latach 1909-1939). W 1945 repatriował się ze Lwowa do Polski, gdzie nawiązał kontakt z organizatorami Instytutu Szybownictwa (protoplasty Szybowcowego Zakładu Doświadczalnego) w Bielsku. Rozpoczął w nim pracę w 1946 roku (w 1981 odszedł na emeryturę, ale dalej pracował w charakterze rzecznika patentowego oraz tłumacza tekstów technicznych w zakresie języka angielskiego, niemieckiego i rosyjskiego). Jego pierwszą konstrukcją była wyciągarka szybowcowa (urządzenie naziemne służące do wynoszenia szybowców w powietrze. Praca wyciągarki polega na nawijaniu liny na bęben, drugi koniec liny zaczepiony jest do szybowca. Lina wyciągarkowa ma długość około 1000-2000 m i rozwijana jest na powierzchni pola wzlotów. Start za wyciągarką pozwala na uzyskanie wysokości rzędu 200-500 m w czasie 15-30 sekund). Brał udział w konstruowaniu kilkunastu szybowców. Był autorem książki „Mechanik wciągarkowy i ściągarkowy oraz współautorem Podręcznika pilota szybowcowego”. Publikował artykuły w „Technice Lotniczej”, „Magazynie Technologa Lotnictwa” oraz „Skrzydlatej Polsce”.

Justyn Sandauer – ur. 8 stycznia 1924 we Lwowie, zm. 15 lipca 2018. Po II wojnie światowej repatriowany do Polski. Wyszkolenie szybowcowe rozpoczął w 1947 roku w Goleszowie. W 1947 r. uzyskał dyplom magistra inżyniera na Oddziale Lotniczym Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Po studiach podjął pracę w biurze konstrukcyjnym w Instytucie Szybownictwa w Bielsku. Brał udział w projektowaniu kilku modeli szybowców. W 1953 roku podjął pracę naukową w zakresie mechaniki lotu i aerodynamiki w Instytucie Lotnictwa w Warszawie. W 1970 roku obronił na Politechnice Warszawskiej pracę doktorską pt. „Obciążenie szybowca w locie holowanym w atmosferze burzliwej”. Pod jego redakcją w 1967 roku ukazał się „Podręcznik pilota szybowcowego”.

Bibliografia:

Śmielkiewicz J., Bocian – dwumiejscowy szybowiec wyczynowy, Polska Technika Lotnicza. Materiały historyczne, nr 25 (8/2006), s. 2-6.

https://pl.wikipedia.org/wiki/SZD-9_Bocian, ostatni dostęp 25.05.2023.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Roman_Zatwarnicki, ostatni dostęp 25.05.2023.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Justyn_Sandauer#cite_note-6, ostatni dostęp 25.05.2023.

http://www.samolotypolskie.pl/samoloty/2844/126/SZD-9-Bocian2, ostatni dostęp 25.05.2023.

https://dlapilota.pl/wiadomosci/polska/rocznica-ustanowienia-przez-polaka-rekordu-absolutnej-wysokosci-lotu, ostatni dostęp 28.05.2023.

https://www.epnt.pl/71/rekordowy-lot-wysokosciowy-na-fali, ostatni dostęp 28.05.2023.

https://www.fai.org/records, ostatni dostęp 28.05.2023.

https://pl.wikipedia.org/wiki/SZD-40_Halny, ostatni dostęp 29.05.2023.